Tímarit Máls og menningar - 01.02.2012, Síða 100

D ó m a r u m b æ k u r
100 TMM 2012 · 1
hólpinn í þorpinu, hefur augastað á
ungu faktorsdótturinni í versluninni, og
er jafnvel farinn að hafa ofan af fyrir sér
með bréfaskriftum fyrir hina og þessa
auk þess að snatta fyrir Geirþrúði og
Helgu, að höfundurinn skuli áræða að
senda hann strax aftur á fjöll. Sú list-
ræna ákvörðun á þó sinn þátt í því að
auka skilning lesandans á aðstæðum í
þessu skáldverki; Ísland var einfaldlega
þannig á sögutímanum að ekki var hægt
að víkja sér undan veðrinu eða nátt-
úrunni, ekki einu sinni þótt maður viti
að heimskautavindarnir séu „fullir af
drápslöngun“ (H&H, bls. 125). Póstur-
inn þarf til að mynda að komast til skila
hvað sem tautar og raular svo læknirinn
í þorpinu, sem einnig er póstmeistari,
notar tækifærið til að senda Jens land-
póst, sem gistir í húsi Geirlaugar á ferð-
um sínum, í óvissuverð sem hann vonar
að verði til þess að hann losni við hann
úr þjónustu sinni. Ákvörðunin er
grimmileg og afhjúpar vel hversu fátæk-
lingar máttu sín lítils, og gilti þá einu
hvort þeir væru heljarmenni að burðum
líkt og Jens.
Þær Geirþrúður og Helga vita sem er
að Jens, vinur þeirra, er svo sjóhræddur
að hann mun tæpast klára sig af þessu
ferðalagi og grípa því til þess ráðs að
senda strákinn með honum – strákur-
inn kann á sjóinn, Jens á fjöllin. Undir-
liggjandi þáttur í ákvörðun þeirra er
auðvitað löngun til að veita yfirvaldinu
mótspyrnu, að láta lækninn, sem til-
heyrir fjölskylduveldi þeirra sem
drottna yfir þorpinu, ekki hafa sitt fram.
*
Ferðalag stráksins og Jens landpósts
hefst með ósköpum þar sem engu
munar að Jens drukkni. Strákurinn
kemur honum til bjargar og á milli þess-
ara manna; hálfstálpaðs stráksins og
heljarmennisins Jens skapast traust og
að lokum vinátta þar sem vart má á
milli sjá hvor bjargar hverjum í veðráttu
sem nærri verður þeim báðum að fjör-
tjóni. Grundvöllur vináttu Jens og
stráksins er nánast fullkomin andstæða
við vináttuna sem ríkti á milli Bárðar og
hans – enda var hún öll byggð á ást
þeirra á orðum. Upp úr Jens dregst hins
vegar varla nokkurt einasta hljóð, það er
engu líkara en hann búi í heimi handan
orða, jafnvel handan tilfinninga. Smátt
og smátt kemur þó í ljós hvern mann
hann hefur að geyma. Hann er eina fyr-
irvinna örvasa föður og systur „sem
fæddist með svo mikla heiðríkju í höfð-
inu að þar rúmast fáar hugsanir, en þar
festast heldur engar syndir“ (HE, bls.
19). Hann er einnig ástmaður konu sem
varð illvirkjanum, manninum sínum, að
bana. Það mætast sem sagt margir
örlagaþræðir í öðlingnum Jens. Og allir
segja þeir sína sögu um hversdagslíf,
samfélagsgerð, afdrif og aðbúnað
almennings á Íslandi fyrir rúmri öld. Sú
saga breikkar síðan og verður fyrirferð-
armeiri með hverri nýrri sögupersónu
sem verður á vegi þeirra stráksins í
afskekktum smákotum í þessari hrakn-
ingaför, ýmist fyrir helbera tilviljun eða
góða forsjón.
Sá viðurgjörningur sem þeir njóta á
leiðinni er út af fyrir sig eftirtektarverð-
ur. Jens og stráknum er veitt eins vel og
heimilin þola og sinnt af fremsta megni.
Það sem strákurinn sér og skynjar af
afstæðari gildum í þessum kotum vegur
þó þyngst í upplifun lesandans; fróð-
leiksfýsnin, löngunin til að víkka sinn
innri sjóndeildarhring, fegurðarþráin,
vonin fyrir hönd barnanna. Eins og
strákurinn hefur reynt á eigin skinni
geta orð verið „byssukúlur, en þau geta
líka verið hjálparsveitir“ (HE, bls. 89).
hann veit því sem er að „orðin eru stærri
en hann“ (HE, bls. 89).
Í Harmi englanna er Jens landpóstur