Tímarit Máls og menningar - 01.02.2012, Síða 130

D ó m a r u m b æ k u r
130 TMM 2012 · 1
1954. Að vísu á hann í brösum við að
ljúka síðara bindi og fá Ragnar til að
standa við sitt – það kemur ekki út fyrr
en 1958. En þá er líka að uppgjöf eins-
konar komið. Þorsteinn rekur það eftir
góðum heimildum, að Elías verður fyrir
sönnum vonbrigðum með alla útgáfu-
og viðtökusögu þessarar skáldsögu, sem
hann lagði mikinn metnað í og vonar
sjálfur að sé „einhver heiðarlegasta til-
raun sem nokkur Íslendingur hefur
nokkru sinni gert til að lýsa aktúel hlut-
um“ (110). Lýsa því sem mestu varðar í
samtímanum. Hér rekur hvað annað.
Samherji Elíasar í róttækni þeirra tíma,
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi, var í
þann mund sem fyrri hluti Sóleyjarsögu
kom út mjög í þeim ham að vilja sjá í
skáldskap hvetjandi framlag til barátt-
unnar. Og á það fannst honum í ritdómi
í Þjóðviljanum mjög vanta í verki Elías-
ar, þar sé alþýðufólk alls vesælt og ekki
til stórræða. Ragnar stendur sig illa og
auglýsir ekki. Elíasi finnst hann ekki
njóta sannmælis. Hann nær að vísu
einskonar sáttum við Þórð og Ragnar
með útkomu Saman lagt spott og speki
1960 svo sem fyrr segir frá. En hann
þagnar sem rithöfundur um langan
tíma.
Mannkostir og brothætt
sjálfstraust
Seint yrði greint frá öllum þeim þáttum
sem hér koma saman. Elías skortir upp-
örvun. Í rauninni hafa bæði meistari
hans Þórður, útgefandinn Ragnar og
samherjinn í gagnrýnandahópi, Bjarni
frá Hofteigi, brugðist honum, hver með
sínum hætti. Svo er annað: hann er
fátækur maður og á oft í mesta basli við
brauðstrit – um 1960 ræður hann sig í
fast starf sem prófarkalesari við Þjóð-
viljann. Bóhemalíf með brennivíni tekur
sinn líka toll, þótt Elías sjálfur vilji gera
sem minnst úr þeim þætti þegar hann er
um spurður.13 Afneitun er að sönnu
fastur liði í tilsvörum þeirra sem eru á
sveimi á hjarni alkóhólismans. Öllu
þessu gerir Þorsteinn Antonsson nokkur
skil. En svo er fleira.
Í fyrsta lagi: persónuleiki Elíasar
sjálfs. Hann er engin rola. Hann svarar
fyrir sig – til dæmis gerði hann það sem
fádæmi eru: hann svaraði ritdómi
Bjarna frá Hofteigi og færði rök að því,
að einmitt hans lýsing á illa stöddu fólki
í Sóleyjarsögu ætti sér sterkari rök í
veruleika samtímans en óskhyggja
gagnrýnandans um horskan verkalýð.14
Hann svarar Ragnari í Smára og útskýr-
ir fyrir honum í bréfi með eftirminni-
legum hætti hve varnarlaus rithöfundur
geti orðið. Ekki fyrst og fremst gagnvart
beinum andstæðingum sínum heldur
þegar hann „verður fyrir algjörri þögn;
kæruleysi, afskiptaleysi, ómótíveruðum
svikum“ (106). Elías krefst sanngirni. En
hann er kannski of sanngjarn og hóg-
vær maður sjálfur til að knýja hana
fram? Hann er einn þeirra sem ekki
verða grunaðir um græsku heldur
gæsku. Hann er kurteis. Hann kennir
ekki öðrum um illt gengi.15 Hann ætlar
mönnum ekki illt. Hann segir í bréfi til
Ragnars í Smára: „Samkvæmt eðli mínu
og uppeldi er mér ógjarnt að hugsa illa
um aðra menn“ (108). Hann lætur Þórð
yfir sig ganga með auðmýkt sem
kannski mætti sjá í einhver sadómasók-
ísk einkenni á sambandi þeirra. En ef til
vill kemur þar fram, eins og í samskipt-
um við ýmsa aðra menn, einmitt hugar-
far hins friðsama og velviljaða manns
sem neitar að láta espa sig til reiði og
hefnda. Hann svarar árásum Þórðar
einkar ljúfmannlega. Sama hvernig þú
lætur, segir hann í bréfi frá 1951 „þú
munt aldrei heyra hnjóðsyrði um þig
eftir mér“ (153). Hann segir í öðru bréfi
til Þórðar frá 1951: „Í mínum augum er
hver einasta lífvera mikils virði, hvort