Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Page 20

Á r m a n n J a k o b s s o n
20 TMM 2012 · 2
við trúskiptin á Íslandi sem eru stórviðburður í Eyrbyggju, eins og raunar
flestum Íslendingasögum, og gera verður ráð fyrir að kristnitakan hafi skipt
miklu máli fyrir alla sagnaritunina á Íslandi á 13. og 14. öld, og sé ein for­
senda þess að söguöldin spannar áratugina fyrir og eftir kristnitöku en ekki
eitthvert annað skeið í sögu lands og þjóðar.
Skömmu eftir trúskiptin þarfnast Snorri goði liðsinnis eins gamals fylgis­
manns síns sem nefndur er Þrándur stígandi, en honum er svo lýst: Þrándr
var manna mestr ok sterkastr ok manna fóthvatastr; hann hafði verit fyrr með
Snorra goða ok var kallaðr eigi einhamr, meðan hann var heiðinn, en þá tók af
flestum trollskap, er skírðir váru. „Eigi einhamr“ er kunnur frasi úr orðræðu
galdranna. Eins og Dag Strömbäck ræddi ítarlega í bók sinni um Seið, voru
fjölkunnugir menn taldir „fara hamförum“ þegar þeir fóru með launhelgar
sínar og slík hamskipti eru nefnd í skorinorðri lýsingu á Óðni og göldrum
hans í Heimskringlu. Þessi hamskipti eru greinilega tengd við heiðna trú
í þessu dæmi úr Eyrbyggju og þar kemur einnig glöggt fram að slík ham­
skipti teljast vera „trollskapur“, orð sem er ekki hið algengasta um galdur en
kemur þó fyrir í Íslendingasögunum, fornaldarsögunum og konungasögum
á borð við Heimskringlu. Þar er orðið ítrekað notað hliðstætt orðum eins og
fjölkynngi og fítonsandi (sem samheiti) og í öðrum tilvikum kemur fram að
trollskapur er sérstakur eiginleiki (vald yfir göldrum og hinu yfirskilvitlega)
sem einkum sést hjá galdramönnum og óvættum. Dæmið í Eyrbyggju bendir
til þess að slíkir siðir hafi tíðkast mjög fyrir kristni. Skírnin virðist draga
úr þeim trollskap (en ekki tortíma honum að fullu) og þannig er honum
vísað burt, til fortíðar. Þrándur var áður „eigi einhamr“ en „trollskapr“ hans
virðist hafa horfið ásamt hinum heiðna sið og á ekki heima í hinum nýja
kristna heimi.
Enn skýrar koma þessi tengsl milli galdra og fortíðarinnar fram í hug­
takinu forneskja sem stundum virðist merkja gamla visku en þó ekki alltaf. Í
sögunum er þetta hugtak notað sem samheiti við galdra, fjölkynngi, kynngi-
krapta, hindurvitni og heiðni; þannig er hugtakið notað yfir hvers konar
athafnir úr heiðinni trú og gjörðir galdramanna eða hjátrú, ásamt því að vera
tímahugtak sem nær yfir þann tíma þar sem hinn forni siður (hinn heiðni
átrúnaður) var ríkjandi („það var trúa þeirra í forneskju“). Í annarri klausu
í Eyrbyggja sögu er hugtakið greinlega notað um galdra og kynngikrafta og
felur jafnframt í sér þá trú að slíkir kraftar heyri fortíðinni til. Þegar Þóroddur
skattkaupandi og sædauðir fylgismenn hans birtast á Fróðá á jólunum, við
upphaf Fróðárundra, er fólk í fyrstu glatt frekar en óttaslegið: Menn fögnuðu
vel Þóroddi, því at þetta þótti góðr fyrirburðr, því at þá höfðu menn þat fyrir
satt, at þá væri mönnum vel fagnat at Ránar, ef sædauðir menn vitjuðu erfis
síns; en þá var enn lítt af numin forneskjan, þó at menn væri skírðir ok kristnir
at kalla. Þannig er það viðurkennt í Eyrbyggju að kristnitakan merki ekki að
allir heiðnir siðir séu þar með af lagðir. Á hinn bóginn er það gert morgun­
ljóst að slík trú sé samt sem áður forneskja frá sjónarhóli þess nútíma sem