Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Page 43

S a m t a l y f i r t v ö þ ú s u n d á r
TMM 2012 · 2 43
Cervantes, Shakespeare, Goethe, Milton og mýmörg fleiri skáld (Brown, 1999).
Ef við lítum okkur nær í tíma má sjá ummyndunarminnið (metamorphosis)
í Hamskiptum Kafka, Christoph Ransmayr vinnur úr Ummyndunum í
merkilegu skáldverki sínu Hinsti heimur, og af íslenskum verkum má auk
Skugga-Baldurs Sjóns nefna Argóarflísina frá 2005 eftir sama höfund.
Að bera kennsl á áhrif eða tengsl milli tveggja eða fleiri höfundarverka
þarf ekki endilega að leiða til þess að lesandinn skilji verkin betur eða kunni
betur að meta þau. Til þess að svo megi verða þarf að vera til staðar gagn­
kvæmt og kraftmikið samspil af einhverju tagi, einhverskonar víxláhrif, ef
tengslin eiga að vera merkingarbær og bæta skilning manna á verkinu eða
hafa áhrif á hvernig menn túlka það. Það er hægt að líta á sérhvert verk
sem upptöku og umbreytingu annars texta; að hver texti sé einhverskonar
samræða við bókmenntahefðina, lestur á henni og jafnvel andsvar.1 Hér
á þessum síðum eru áhrif Ummyndana á Skugga-Baldur í brennidepli, en
hafa ber í huga að samband þessara tveggja verka er gagnkvæmt. Skugga-
Baldur, sem og hvert og eitt verk sem felur í sér endurritun á Ummyndunum,
skilyrðir lesturinn á þessu forna verki með því að setja ákveðna hluta þess
í forgrunn, varpa nýju ljósi á einstaka þræði þess eða draga fram þætti sem
áður voru huldir. Um leið breytast væntingar lesandans þegar hann sest
niður og les Ummyndanir eða önnur verk sem vísa til Ummyndana, og þar
með breytist líka viðtökusaga verksins.
Í Skugga-Baldri eru vísanir í þjóðsögur, ævintýri, íslenska rómantík og
margt fleira sem gefur verkinu merkingarauka. En hér verður þess freistað
að sýna fram á að þungamiðja Skugga-Baldurs hvíli á endurritun á goðsögum
úr Ummyndunum Óvíðs – og að Ummyndanir séu einn af lyklunum að
skilningi á Skugga-Baldri. Í þessu skyni verða skoðaðar þrjár goðsögur sem
og hinn heillandi merkingarheimur fugla í verki Óvíðs. Til þess að rekja
áhrifin og skilja er vænlegast að fara fyrst allt aftur að grunni Ummyndana.
Omnia mutantur, nihil interit
Lykillinn að skilningi hins stóra samhengis Ummyndana er fólginn í ljóði
sem birtist aftarlega í verkinu, í fimmtándu bók (Kristján Árnason, 2009a,
Wilkinson, 1962 og Otis, 1966). Þetta tiltekna ljóð sker sig frá öðrum ljóðum
verksins því það hefur ekki að geyma goðsögu heldur langan fyrirlestur
einnar persónu, forngríska spekingsins Pýþagórasar. Þar setur hann fram
hugmyndina um breytileika heimsins – að ekkert í heiminum haldi mynd
sinni óbreyttri. Hin eina fasta stærð sem ekki breytist sé sálin, hún færi sig
úr einum líkama í annan, frá manni í dýr og úr dýri í mann. Þegar menn éta
kjöt eru þeir að éta bólstað annarrar sálar, samkvæmt Pýþagórasi, því andinn
glatast ekki heldur sest að í öðrum líkama. Kjarninn er sá að ekkert glatist í
heiminum, það breytist aðeins og endurnýjar ásýnd sína. „Omnia mutantur,
nihil interit,“ segir Óvíð (Metamorphoses 15.165); allt breytist, ekkert eyðist.