Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Síða 59

„ Þ v í a ð e l s k a n e r s t e r k , e i n s o g d a u ð i n n “
TMM 2012 · 2 59
Að endurheimta lífið: Orfeus, Evridís, Ekkó og Narkissus
Á 20. öldinni fékk tregaskáldskapur byr undir báða vængi. En á sama tíma
og dauðinn verður að algengu yrkisefni bókmenntanna verður hugsunin um
dauðann í lífinu fjarlægari.3 Jahan Ramazani orðar það svo í upphafi bókar
sinnar Poetry of Mourning: „Guð er kannski dauður en hinir dauður hafa
orðið að guðum í augum margra nútímaskálda.“4 Vangaveltur Ramazani um
fjarveru dauðans úr hugsun nútímamannsins eru áhugverðar, og ekki síst
endurkoma dauðans í listinni. Það er ekki rými í daglegu lífi fyrir sorgina.
Treginn fær því pláss í bókmenntum.
Dauðinn er viðfangsefni sem hugsun og menning þurfa að nálgast með
tækjum og tækni listarinnar. Viktor Shklovskij (1893–1984) segir helsta
hlutverk listarinnar vera að hjálpa lesanda að upplifa nánasta umhverfi sitt á
nýjan leik. Samkvæmt Shklovskíj er listin leið til þess að endurheimta tilfinn­
inguna fyrir lífinu. Skynjunarferlið er hið listræna markmið, að gera vanann
framandi og skynjun athafna svo nýja að sérstakt næmi skapist.5 Sviðsetning
dauðans í listinni býr yfir möguleikum og skynjun hins ómögulega.6
Í 10. og 11. bók Ummyndana eftir Óvíd (43 f.Kr.–17/18 e.Kr.) er að finna
goðsögnina um Orfeus og Evridísi, sem er meðal þekktari sagna úr verki
Óvíds og fjallar um samband skáldskapar, ástar, dauða og ódauðleika. Sagan
er harmræn klassík, og ekki einungis vegna hlutskiptis þessara elskenda,
heldur vegna þess að henni tekst að verða að öllum ástarsögum heimsins í
sinni skapandi endurtekningu.7
Orfeus kallar til brúðkaupsguðinn Hýmeneus en ekki fer brúðkaupið eins
og ætlað var. Orfeus og Evridís eru nýgift er höggormur bítur í hælinn á
Evridísi og hún deyr samstundis.8 Í upphafi 10. bókar er skáldið Orfeus harmi
sleginn og tekur þá áhættu að fara niður til Hadesarheima, til að reyna að eiga
við skuggana eins og segir í textanum.9 Með fögrum og auðmjúkum söng
og hörpuleik biður Orfeus undirheimaguðinn Hades og hina fölu Persefónu
konu hans um að fá að endurheimta brúði sína frá ríki hinna dauðu og minnir
meðal annars á að undirheimahjónin hafi sameinast í ást. Við söng hans
tárast allir hinir blóðlausu andar Hadesarheima. Hjónin Hades og Persefóna
geta ekki neitað bóninni sem býr í þessum hrífandi söng Orfeusar, en setja
þau skilyrði að á leið þeirra upp frá undirheimum megi hann ekki líta aftur
fyrir sig á Evridísi, því annars falli hún aftur niður í ríki hinna dauðu.
Og ekki gat drottning Undirheima fengið sig til að synja honum um þessa bón, og
ekki heldur sá sem konungstign hefur þar neðra. Þau kalla til sín Evrýdíku. Hún var
meðal nýkominna svipa og gekk hægum skrefum vegna sárs síns. Og hinn þakverski
Orfeifur fékk hana með þeim skilmála að hann mætti ekki líta um öxl til hennar fyrr
en þau væru komin út úr Avernusdal, ella gengi hún honum úr greipum.10
Þegar þau eru við það að nálgast brún hins bjarta heims, verður Orfeusi
órótt og hann lítur við og með því deyr Evridís öðru sinni og hverfur aftur