Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Page 58

M i l a n K u n d e r a
58 TMM 2013 · 1
hugsunar ekki síður en að formi hennar: „kerfisbundinn gamanleikur; með
því að leitast við að fylla upp í kerfin og rúnna af sjóndeildarhringinn sem
umlykur þau hljóta þau að varpa ljósi á veiku hliðarnar jafnt sem sterku
hliðarnar“.
Það er ég sjálfur sem undirstrika þessi síðustu orð: fræðileg heim-
spekiritgerð sem lýtur kerfi er dæmd til að hafa slappar hliðar; ekki vegna
þess að heimspekinginn skorti hæfileika heldur vegna þess að form heim-
spekiritgerðarinnar krefst þess; því áður en heimspekingurinn kemst að
nýjum niðurstöðum verður hann að rekja hvað aðrir hafa sagt um málið,
hrekja það, koma með aðrar lausnir, velja þær bestu, færa rök fyrir þeim,
fjalla um þær sem koma á óvart og þær sem eru sjálfsagðar o.s.frv., og þess
vegna langar lesandann að hlaupa yfir blaðsíður til að komast loks að kjarna
málsins, hinni frumlegu hugsun heimspekingsins.
Í Fagurfræði sinni dregur Hegel glæsilega upp hnitmiðaða mynd af
listinni; maður hrífst af þessari hvössu arnarsjón; en textinn sjálfur er langt
í frá heillandi, þar sjáum við ekki hugmyndina eins og hún var þegar hún
hljóp heillandi fögur til heimspekingsins. „Með því að leitast við að fylla
upp í kerfin“ lýsir Hegel hverju smáatriði, hólf fyrir hólf, sentímetra eftir
sentímetra, þannig að maður fær á tilfinninguna að Fagurfræðin hans sé
verk sem unnið var af erni og hundruðum hetjulegra köngulóa sem spunnu
vef sem lagðist yfir það gervallt.
3
André Breton (Stefnuskrá súrrealismans) hélt því fram að skáldsagan væri
„óæðri grein“; stíll hennar væri „réttar og sléttar upplýsingar“; og upp-
lýsingarnar einkenndi „óþarfa nákvæmni“ („manni er ekki hlíft við einu
einasta hiki persónunnar: verður hann ljóshærður, hvað kemur hann til með
að heita …?“); og lýsingarnar: „ekkert jafnast á við tómið í þeim; þetta er ekk-
ert annað en hver myndin úr bæklingi eftir aðra“; máli sínu til stuðnings birti
hann síðan kafla úr Glæpi og refsingu, lýsingu á herbergi Raskolnikovs, og lét
fylgja þessa athugasemd: „Menn halda því síðan fram að þessi skólateikning
sé á sínum stað og að á þessum stað í bókinni sé höfundurinn réttilega að
íþyngja mér.“ En Breton vildi ekki taka sér þetta til fyrirmyndar, því: „ég
er ekki að rekja ómerkilegar stundir í lífi mínu“. Síðan er það sálfræðin:
langar lýsingar sem gera það að verkum að menn vita allt fyrirfram: „þessi
söguhetja sem er aðdáanlega fyrirsjáanleg í viðbrögðum sínum og gjörðum,
má ekki koma í veg fyrir, en þó að þykjast gera það, allt það ráðabrugg sem
hún verður fyrir.“
Enda þótt þessi gagnrýni sé ómálefnaleg er ekki hægt að leiða hana
hjá sér; í henni kemur glögglega fram tortryggni nútímalistarinnar í garð
skáldsögunnar. Ég dreg þetta saman: upplýsingar; lýsingar; óþarfur áhugi á
einskisverðum stundum í lífinu; sálfræði sem gerir það að verkum að við-