Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Page 61

A f v e r k u m o g k ö n g u l ó m
TMM 2013 · 1 61
er sinfóníurnar og konsertarnir. Því (mikilvæg staðreynd) hin innbyggða
tvískipting tónlistarinnar á síðari hlutanum er vandamál sem er alfarið
bundið við umfangsmikil tónverk.
6
Þegar Breton gagnrýnir list skáldsögunnar, er hann þá að ráðast á veik-
leika hennar eða eðli hennar? Við skulum segja að hann sé fyrst og fremst
að ráðast á þá fagurfræði skáldsögunnar sem varð til í upphafi nítjándu
aldarinnar, með Balzac. Þetta var mikið blómaskeið skáldsögunnar þar
sem hún festi sig í fyrsta sinn í sessi sem gríðarmikið þjóðfélagsafl; hún bjó
yfir krafti til að heilla fólk, nánast dáleiða það, og varð þannig undanfari
kvikmyndalistarinnar: á tjaldi ímyndunaraflsins sér lesandinn fyrir sér svo
raunverulegar lýsingar úr skáldsögunni að hann getur ruglað þeim saman
við lýsingar úr eigin lífi; til að ná valdi á lesandanum ræður skáldsagnahöf-
undurinn yfir heilu tæki til að framleiða raunveruleikablekkingu; en þetta
tæki býr um leið til tvískiptingu byggingarinnar í list skáldsögunnar sem
er sambærileg við það sem sjá mátti í tónlistinni á tímum klassíkurinnar og
rómantíkurinnar:
það er nákvæmt orsakasamband sem gerir frásögnina trúverðuga og því
má ekki sleppa úr neinni einingu (jafnvel þótt hún sé vita óáhugaverð í sjálfri
sér);
þar sem persónurnar verða að virðast „lifandi“ verður að leggja fram sem
allra mestar upplýsingar um þær (enda þótt þær séu allt annað en áhuga-
verðar);
og svo er það mannkynssagan: áður fyrr fór hún sér það hægt að hún var
nánast ósýnileg, síðan hraðaði hún á sér (þetta er hin mikla reynsla Balzacs)
og allt er að breytast í kringum mennina á lífsleiðinni, göturnar sem þeir
ganga um, húsgögnin í húsunum þeirra, stofnanirnar sem þeir eru háðir;
bakgrunnur mannlífsins er nú ekki lengur kyrrstætt og fyrirfram þekkt
umhverfi, það er síbreytilegt, útlit þess í dag er dæmt til að vera gleymt á
morgun, það verður því að grípa það, mála það (jafn leiðinlegar og þær geta
verið, lýsingarnar á fortíðinni).
Bakgrunnur: málaralistin uppgötvaði hann á tíma endurreisnarinnar, með
fjarvídd sem skipti málverkinu upp í það sem er fremst og aftast í myndinni.
Útkoman var sérstakt vandamál formsins: til dæmis portrettið: andlitið
dregur að sér meiri athygli og áhuga en líkaminn og enn meiri en tjöldin
aftast. Það er alveg eðlilegt, þannig sjáum við heiminn umhverfis okkur,
en það sem telst eðlilegt í lífinu stenst samt ekki formkröfur listarinnar:
jafnvægisleysið í málverki milli þeirra hluta sem dregnir eru fram og þeirra
sem fyrirfram skipta minna máli þurfti að bæta upp, snurfusa, koma aftur í
jafnvægi. Eða þá hreinlega að ýta því til hliðar og beita nýrri fagurfræði sem
eyddi þessari tvískiptingu.