Tímarit Máls og menningar - 01.09.2015, Blaðsíða 86

86 TMM 2015 · 3
B ó k m e n n t a h á t í ð
heim koma eftir langa dvöl annars staðar blöskrar þeim margt sem alsiða er
heima við. Að einhverju leyti má skilgreina þessa bók sem rannsókn á menn-
ingaráfalli (e. culture shock).
Menningaráföll eru tvenns konar. Í fyrsta lagi henda þau fólk þegar farið
er að heiman í framandi umhverfi. Þá er erfitt að átta sig á því og botna í
því hvers vegna fólkið í kring er svo „öðruvísi“, ókurteist, tillitslaust, ekki
síst þegar innflytjandinn er að komast inn í „kerfið“ í nýja landinu. Við þær
aðstæður, við landamærin í víðum skilningi, er það einhvers konar áfall að
kynnast því að maður er eiginlega ekki velkominn, jafnvel þótt maður eigi
fullan rétt á því samkvæmt lögum og reglum (ekki þarf að ræða viðmótið
ef vafi leikur á því). Aðlögunartíminn sem við tekur er líka erfiður, en þó
blandaður einhverjum fögnuði og spennu yfir nýjabrumi. En það tekur
tíma að jafna sig á áfallinu og mönnum tekst það misvel, sumir taka til við
aðfinnslur um allt sem miður fer í nýja samfélaginu og finna sér sálufélaga í
því nöldri, þetta er oft fólkið sem lærir ekki tungumálið í nýja samfélaginu
og afneitar því með ýmsum hætti, það neitar að láta „þýða“ sig inn í nýja
umhverfið og einblínir á mismuninn á sjálfu sér og „hinum“ sem eru um
allt.5 Í nýlenduumhverfi myndar þetta fólk sína „expatriate“ klúbba og lítur
gjarnan niður á innfædda.
Í öðru lagi er það menningaráfall heimkomunnar eftir langan tíma. Þá
koma menn heim í eins og frosinn tíma, en um leið er allt gjörbreytt, já
framandi, á einhvern hátt. Heim komnum finnst innflytjandanum fyrr-
verandi hann eða hún vera að flytja inn aftur að einhverju leyti, ljúfsáru
minningarnar um „heima“ virðast hafa verið tálsýnir og aftur er eins og
mannasiðir séu einhvern veginn annarlegir. Þetta er vitanlega mismunandi
eftir einstaklingum og vafalaust þeim löndum sem menn hafa dvalið í,
en þessi reynsla getur verið mjög erfið eins og lesa má gjörla í Everyday is
for the Thief.6 Sögumaðurinn er rasandi yfir spillingunni, mútuþægninni
og ekki síst andvaraleysi innfæddra yfir öllu saman sem virðast sætta sig
við allt þrátt fyrir opinberar hvatningar til að vinna gegn spillingu. Ungu
mennirnir sem sitja daginn út og inn og skrifa svokölluð 419-bréf og við
köllum Nígeríubréf láta engan bilbug á sér finna þótt á veggjum internet-
kaffistofunnar standi að blátt bann sé lagt við slíkum skrifum. Lögreglunni
er engan veginn treystandi og sektar oft eftir geðþótta í eigin vasa. Hvar sem
ungi maðurinn fer um í sögunni rekst hann á þetta andrúmsloft sem honum
finnst óþolandi en innfæddir virðast yppa öxlum yfir.
Raunar þurfa menn ekki alltaf að fara úr landi til að skynja þessar tilfinn-
ingar uppgjafar og svika sem menn finna, það hefur eitthvað verið tekið frá
manni sem var öruggt. Líkast til mætti einmitt skilgreina síðbúin viðbrögð
Íslendinga við hruninu með þessu svokallaða „öfuga menningaráfalli“ (e.
reverse culture shock); eftir fyrstu tilraunir til að byggja upp „nýtt“ Ísland
með nýrri stjórnarskrá og nýjum siðum vorum við allt í einu komin heim