Tímarit Máls og menningar - 01.09.2015, Blaðsíða 139

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2015 · 3 139
helsta viðfangsefni hennar, örnefna-
fræðina? Örnefnafræði er jú fjölfræði í
eðli sínu, hún sameinar landafræði,
málfræði, sögu og trúarbrögð. Bern-
harður orðar það sjálfur svo að örnefni
séu „samtöl manna gegnum landið“
(104) sem er hreint ekki galin hugmynd.
Mikil rannsóknarvinna liggur að
baki Öræfum og þótt hér séu hvorki
neðanmálsgreinar né heimildaskrá er
það bætt upp með skilyrðislausri innlif-
un inn í heimildirnar. Sumar senur bók-
arinnar eru lítið annað en performans í
kringum þessar heimildir, sviðsetningar
sem þættu lítils virði inni í skáldsögum
sem ætluðust til þess að vera meðteknar
sem trúverðug, rökrétt eða formfögur
listaverk. Í einum kaflanum les persóna
úr Árbók Ferðafélagsins frá 1979 í hljóð-
nema á skemmtistað (fjórar blaðsíður)
og nokkru seinna gerist sama persóna
leiðsögumaður í rútu þar sem hún
romsar upp úr sér fróðleik úr hinum
ýmsu fræðiritum (tólf blaðsíður). Útúr-
dúrarnir í Öræfum eru langir og flæð-
andi, allur sennileiki sögunnar gufar
upp og rökleg framvinda leggst í dvala á
meðan. Þetta má heita aðalsmerki bók-
arinnar, yfirþyrmandi einræður sem
jaðra við maníu og hugmyndaríkur leik-
ur að textum, bókum, nöfnum. Stund-
um virðist það skipta litlu máli hvort
það er þessi persóna eða hin sem talar.
Öræfi sver sig í ætt við ýmis önnur
skáldverk sem byggja að verulegu leyti á
úrvinnslu fræðiheimilda, bækur sem
hefðu getað orðið fræðirit en urðu
skáldsögur því hugarflugið er of taum-
laust, stefnan of ómarkviss, hugtaka-
notkunin vísvitandi óljós – allt saman í
jákvæðum skilningi. Annað dæmi um
svona bók er Handbók um hugarfar kúa
eftir Bergsvein Birgisson, verk sem
blandar saman raunverulegum og upp-
lognum fræðiritum og hefur undirtitil-
inn „skáldfræðisaga“. Ef einhverjir les-
endur hafa orðið fyrir vonbrigðum með
Öræfi er það kannski vegna þess að hún
hefur engan slíkan undirtitil.
Öræfi er óður til samnefndrar sveitar
og fólksins sem hana byggir í fortíð og
nútíð. Á bændafundinum í upphafi
bókar kemur í ljós að rólyndið er þessa
fólks höfuðeinkenni: „Mönnum er heitt
í hamsi, segir í skýrslunni, þeir eru í
raun alveg snarvitlausir á öræfskan
mælikvarða en ókunnugur aðkomu-
maður mundi halda að þetta væri jóga-
tími“ (25). Þetta hæglæti endurspeglast
meðal annars í því að í texta bókarinnar
eru það sjaldnast Öræfingarnir sjálfir
sem hafa orðið, þeir segja ekki nema
lítið í einu, halda ekki innblásnar ræður
eins og þær persónur sem ættaðar eru
úr öðrum sveitum heldur sofna í miðri
setningu og klára hana síðar um daginn
ef því er að skipta. Ljóðrænan í Öræfa-
sveit felst ekki í stundlegu yfirflæði til-
finninga líkt og hjá Wordsworth heldur
viðvarandi og stöðugri návist og af því
stafar jafnaðargeð heimamanna:
„Maður verður svo syfjaður og þreyttur
í höfðinu að vera sífellt uppnuminn af
fegurðinni“ (250). Skýring af þessu tagi
þætti vart boðleg í nútímalegum fræði-
ritum, hún ber keim af loftslagskenn-
ingunni sem setti svip sinn á mannfræði
á sextándu öld, en í Öræfum er hún
aðeins enn ein rúsínan út í deigið.3 Hug-
myndin liggur nærri skrifum Sigurðar
Nordal frá 1927 um Öræfinga þar sem
lögð er áhersla á mikilvægi hins upp-
runalega í mannlífinu: „Í þeirri fylk-
ingu, sem leitað hefur út á endimörk
hins byggilega heims, erum vér Íslend-
ingar meðal framherjanna. Ef vér
drægjum saman byggðina í landinu,
afneituðum vér því lögmáli, sem hefur
skapað þjóðina, og ekki verður numið
úr gildi með neinni hagfræði.“4
Þótt Öræfi kunni að orka á lesandann
eins og tætingslegur hvirfilvindur af