Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 73

„ Á l a n d a m æ r a h a f i n u “
TMM 2016 · 2 73
í London, skýtur minningunni um kinnhestinn aftur upp í huga hennar.
Hún verður vitni að því hvernig kona er hrakin niður stiga af karlmanni í
neðanjarðarlestarstöð með reiðilegum skömmum. Hún furðar sig á þessu, en
tekur svo allt í einu eftir að raddirnar tvær sem hún heyrir eru báðar karl-
mannsraddir, og að karlmaður leynist undir kvenmannsfötunum. Allt í einu
snýr „konan“ sér eldsnöggt við, minningu slær niður í huga stúlkunnar og
hún hugsar: „nú slær hann…“. En hann slær ekki, hann öskrar, „gólaði eins
og hundelt ómálga dýr“ (626). Hún skilur – finnur innra með sér – að hér er
einhver sem er „á landamærahafinu“ að reyna að komast í höfn, en verið er
að reyna að rífa upp úr honum innra sjálf, hjarta og tungu, en í þessu tilviki
er um að ræða landamæri kynjanna en ekki tungumála.5
Ég hef fjallað hér um smásögur Svövu en ekki um eitt frægasta verk
hennar Leigjandann, sem er reyndar á mörkum smásögu og skáldsögu og
kom út árið 1969. Margt var sagt og skrifað um þessa sögu á sínum tíma.
Flestir virðast þekkja hana sem sögu um herstöð Bandaríkjamanna á Íslandi
og áhrif hennar á Íslendinga, jafnvel kannski án þess að hafa lesið hana, en
þannig talaði hún til samtíma síns. Í grein sinni um verkið bendir Pétur
Már Ólafsson á að Leigjandinn hafi lokast inni í þessari túlkun.6 Hann leiðir
síðan rök að því að sagan fjalli í raun um miklu meira, um sálsýki, óöryggi
og ótta sem eru færð yfir á umhverfið. Hjónin halda að þau geti tryggt öryggi
sitt með því að loka sig inni og byggja steypuvegg í kringum sig til að halda
„hinum“ úti. Hér er sem sagt aftur kominn veggur sem aðskilur fólk, en í
þessu tilfelli er veggurinn ekki úr náttúrulegum steini heldur úr gerviefni,
steinsteypu gerðri af manna höndum. Sá ótti sem Pétur Már greinir í verkinu,
ótti við aðkomumanninn, ótti við að missa (hús, pening og það öryggi sem í
þeim felst), ótti við hið óþekkta endurspeglast í okkar samtíma í því hvernig
við bregðumst við fólksflutningum – innflytjendum og flóttamönnum. Það
er auðvitað það snjalla við þessa táknrænu aðferð Svövu: hún er ekki bundin
við sögulegar aðstæður, staðreyndir, ákveðið tímabil – það er alltaf hægt að
túlka hana upp á nýtt við nýjar aðstæður, alveg eins og dæmisögur Krists.
Togstreita sjálfs og umheimsins, fortíðar og nútímans, minnis og gleymsku,
efnishyggju og tilfinningalífs er sígilt efni bókmennta og lista sem talar til
allra, óháð tíma og rúmi. Sögur Svövu Jakobsdóttur eru jafn ferskar og
áhrifamiklar í dag og fyrir fimmtíu árum, við lestur þeirra kvikna áleitnar
spurningar nú sem þá og þær eiga það skilið að vera lesnar og endurtúlkaðar
aftur og aftur.
Tilvísanir
1 Tilvísanir í sögur Svövu eru allar í Ritsafn hennar (ritstj. Soffía Auður Birgisdóttir, Reykjavík:
Forlagið 2005).
2 Geoffrey Galt Harpham, On the Grotesque: Strategies of Contradiction in Art and Literature
(Princeton University Press, 1982). Helga Kress hefur fjallað um grótesku í íslenskum bók-
menntum, sérstaklega í fornbókmenntum, t.d. í bók sinni Máttugar meyjar: Íslensk fornbók-