Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 135

Á d r e p u r
TMM 2016 · 2 135
unum, en nú er allt breytt, hann fær
ekki lengur stúku og verður að sitja á
óþægilegum stað, stúlkan er horfin,
jafnvel Beckmann fær hann ekki til að
hlæja. Eftir hálftíma fer hann út.
Constantin Constantius snýr nú aftur
til Kaupmannahafnar niðurbrotinn, það
eina sem hann hefur haft upp úr þessari
ferð er sú neikvæða vissa að engin end-
urtekning sé til. En hann bætir við
þeirri athugasemd að ef hann hefði ekki
tekist á hendur þessa Berlínarferð í einu
saman tilraunaskyni hefði hann
skemmt sér hið besta yfir öllu sem dreif
á hans daga, og var greinilega allt saman
hliðstætt því sem hann upplifði í fyrri
ferðinni. Honum skjátlast því í loka-
dóminum, það sem hann í rauninni
sýnir fram á er annað en hann heldur.
Þessa síðari ferð kallar hann „tilraun“,
og tilraunin er sú að reyna að endurtaka
fyrri ferðina til að sjá hvað úr því verð-
ur. Ferðin var semsé „ásetnings-endur-
tekning“ ef hægt er að orða það svo, og
hún er ekki sama og endurtekningin í
sjálfu sér. Til vitnis um það er hryggi-
legt óhapp sem henti þýskan rithöfund í
æsku. Hann var að fara í skólann á reið-
hjóli og á leiðinni hjólaði hann yfir ban-
anahýði og datt, en bóndi sem var að
vinna á akri leit upp og horfði á hann
samúðaraugum. Að skóladeginum lokn-
um hjólaði hann sömu leið til baka, lenti
á sama bananahýðinu á sama stað og
hlunkaðist aftur á hausinn. Bóndinn var
enn við sína vinnu og leit upp, og eins
og rithöfundurinn sagði síðar: „Ég
horfði í augu manns sem hafði séð
mesta hálfvitann í allri veröldinni.“
Þetta var endurtekning án ásetnings, en
ekki síður spaugileg fyrir það.
En hvað snertir Constantin sálartil-
raunamann (undirtitill verksins er „Et
Forsøg i den experimenterende Psycho-
logi“), þá er tilgangur hans að reyna að
komast aftur í sömu aðstæður og áður,
eins nákvæmlega og hægt er, sbr. frakka
hörpuleikarans blinda, og reyna að finna
sömu hughrif. Hvorugt tekst og því
brotnar hann niður, en þá gleymir hann
því að það sem hann upplifði sem ein-
hvers konar skelfingu hefði kannske
getað verið spaugilegt í sjónum manns
sem hefði horft á þetta amstur utanfrá
og séð endurtekningu á sinn hátt; þannig
virkar það alla vega í augum lesandans.
Þetta nýja tilbrigði varpar nú ljósi á
stef Karls Marx og þróar fyrsta tilbrigðið
áfram: brambolt „Napóleons litla“ var
einnig ásetnings-endurtekning og gat
alls ekki verið neitt annað. Til að geta
gert sér nokkra minnstu von um frama í
frönskum stjórnmálum varð Louis-
Napoléon Bonaparte nefnilega að koma
fram sem nýr Napóleon mikli, líkjast
frænda sínum eins vel og auðið var og
reyna að fá menn til að trúa því að hann
væri rétti maðurinn, að ætt og atgervi,
til að taka aftur upp þráðinn þar sem
frændinn varð að sleppa honum. Ann-
ars hefði hann hrapað sporlaust út úr
sögunni. En það var ógerningur, bæði
var að Napóleon þriðji var ekki Napóle-
on fyrsti, hann skorti allt til þess, og svo
var hitt sem var sennilega kjarni máls-
ins, tímarnir voru breyttir og allar
aðstæður líka. Napóleon fyrsti hafði
ákveðið sögulegt hlutverk, að binda
enda á stjórnarbyltinguna og treysta í
sessi ýmislegt sem þá hafði áunnist, en
Napóleon þriðji hafði alls ekkert hlut-
verk, veldi hans var tímaskekkja, hann
gat einungis hangið í sessi sem verkfæri
yfirstétta sem vildu binda enda á „annað
lýðveldið“ svokallaða. Þess vegna var
hann hlægilegur, og ekki aðeins í
augum Karls Marx. Hins vegar virðist
hann alls ekki hafa verið niðurbrotinn
eins og Constantin né heldur hlægilegur
í eigin augum, hann trúði sjálfur á þessa
endurtekningu, og það varð honum að
falli.