Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Blaðsíða 12

alltaf forðast eins og pestina vandræðin-sem
stafa af tímaflakki, ferðalögum með óendaTíieg-
um hraða, dulvitund, sálaraflsfræði o.s.frv.,
vegna þess einfaldlega að ég trúi ekki að þessi
fyrirbæri verði nokkurn tima að veruleika."6
Stanislav Lem er ef til vill nokkuð hreintrúa í af-
stöðu sinni til bókmenntaformsins þar sem öll
þau fyrirbæri sem hann nefnir hafa verið notuð
sem efniviður í vísindaskáldskap. Líklega er vís-
indalegur trúverðugleiki eins konar gæðastimp-
ill fremur en skilgreinandi þáttur bókmennta-
formsins.
Fræðimaðurinn Carl D. Malmgren setti fram
þá grunnskilgreiningu í upphafi bókar sinnar
ZVorlds apart, Narratology of Science Fiction að
greina megi vísindaskáldskap í tvo megin-
þætti.7 Annars vegar búa vísindaskáldsögur við
heimsmynd sem er ólík þeirri sem við eigum
að venjast, hins vegar skynjum við það á sögu-
þræðinum hvort um vísindaskáldsögu sé að
ræða. Sem dæmi má nefna tímaflakkssöguna,
könnunarleiðangurinn, söguna af mannkyni eft-
ir ragnarök, kynni af geimverum, græjusöguna
o.s.frv. Malmgren telur þó vænlegra að líta á þá
heimsmynd sem lýst er í vísindaskáldskap sem
skilgreinandi þátt fremur en ólíkar gerðir sögu-
þráða þar sem sömu söguþræðir geti komið
fyrir í öðrum bókmenntaformum. Undir þetta
viðhorf tekur vísindaskáldsagnahöfundurinn
Philip K. Dick sem lýsir kjarna vísindaskáldsög-
unnar á eftirfarandi hátt:
Vísindaskáldsagnahöfundurinn leysir upp
viðtekið samhengi hlutanna (umhverfi okkar,
daglegar athafnir); hann sker nægilega mikið
á tengsl við veruleikann til þess að við fáum
tilfinningu fyrir því að við séum stödd í þriðju
víddinni, sem er hvorki hlutbundin né óhlut-
bundin, heldur eitthvað nýtt, eitthvað sem er
í senn tengt því hlutbundna og óhlutbundna.
Klippt er á samhengið við veruleikann, þó á
þann hátt að við gleymum því ekki að við til-
heyrum tilteknu samfélagi á tilteknum tíma.8
Vangaveltur sem þessar leiða ósjálfrátt hugann
að upphafi vísindaskáldskapar og þeim rótum
sem rekja má til útópískra bókmennta eða
staðleysubókmennta. Er vísindaskáldsagan að-
eins skilgetið afkvæmi iðnbyltingarinnar þegar
menn fóru í auknum mæli að láta sig dreyma
um bjartari framtíð í krafti tækninýjunga? Eða er
vísindaskáldskapur ef til vill eitthvað sem hefur
lifað með manninum svo lengi sem sagnaand-
inn hefur búið í honum?
Geimferðir guðanna
Þrjúþúsund ára gamlar frásagnir Súmera sem
fundust á leirtöflum og geyma söguljóðið um
Gilgamesh eru áþekkar vísindaskáldskap.9
Kvæðið fjallar öðrum þræði um leitina að
ódauðleikanum, ferðalög í framandi heimi,
kynni manna af ójarðneskum verum og yfirnátt-
úrulega söguhetju. Aðrir hafa bent á það hvern-
ig frásagnir í Biblíunni eru áþekkar vísindaskáld-
skap. Þannig virðist lítill munur á því þegar
kapteinn Spock, álfslega geimveran í StarTrek,
er beðinn um að flytja kaptein James T. Kirk
með efnisflutningi upp í geimfarið og þeirrar
frásagnar í II. Konungabók Biblíunnar sem seg-
ir frá því þegar Jahve nemur Elía upp til himna:
En er þeir voru komnir yfir um, sagði Elía við
Elísa: Bið þú mig einhvers, er eg megi veita
þér áður en eg verð numinn burt frá þér. El-
ísa svaraði: Mættu mér þá hlotnast tveir hlut-
ar af andagift þinni. Þá mælti hann: Til mikils
hefir þú mælst; en ef þú sér mig, er eg verð
numinn burt frá þér, þá mun þér veitast það,
ella eigi. En er þeir héldu áfram og voru að
tala saman, þá kom alt í einu eldlegur vagn
og eldlegir hestar og skildu þá að, og Elía fór
til himins í stormviðri. (2Kon. 1.2)
í stað tæknibúnaðar sem smíðaður er af mönn-
um og geimverum eignar Biblían flutning
mannsins til himna náttúrulegum frumkröftum:
eldi og vindi. Eldlegur hestur er áþekkur eld-
ingu og þau stormviðri sem helst eru þekkt fyr-
ir að færa hluti úr stað eru hvirfilbylir. Ef skil-
greiningin er á þennan veg, er þá ekki orðið
skammt á milli bókmennta af goðsagnalegum
toga og vísindaskáldskapar og skilgreining vís-
indaskáldskapar orðin of víð til þess að þjóna
skilgreinandi hlutverki sinu? Ef hægt er að slá
tilvitnun úr II. Konungabók út af borðinu með
þessum rökum væri fróðlegt að sjá hvort þau
rök gætu einnig átt við tilvitnun úr bók Esekíel
og þær sjónir sem hann færir í orð, um fyrirbæri
sem helst líkjast geimverum á fljúgandi disk-
um.
Eg sá, og sjá: stormvindur kom úr norðri og
ský mikið og eldur, sem hnyklaðist saman,
og stóð af því bjarmi umhverfis, og út úr hon-
um sást eitthvað, sem glóði eins og lýsigull.
Og út úr honum sáust myndir af fjórum ver-
um. Og þetta var útlit þeirra: mannsmynd
var á þeim. Hver þeirra hafði fjórar ásjónur
og hver þeirra hafði fjóra vængi. Fætur þeirra
voru keipréttir og iljarnar eins og kálfsiljar, og
þeir blikuðu eins og skygður eir. Og undir
vængjum þeirra á hliðunum fjórum voru
mannshendur. ... Og enn fremur sá eg, og
sjá: eitt hjól stóð á jörðunni hjá hverri af ver-
unum fjórum. Og hjólin voru á að líta eins og
þegar blikar á krýsolít, og öll fjögur voru þau
samlík og þannig gjörð, sem eitt hjólið væri
innan í öðru hjóli. (Ese. 1,2)
Þrátt fyrir að myndin sem dregin er hér upp af
hjóli inni í öðru hjóli sé glettilega lík fljúgandi
diski er það ekki ætlun mín að lesa nútímann
inn í fortíðina eins og Erich von Daniken gerði á
sjötta áratugnum í hinni innblásnu bók Voru
guðirnir geimfarar? er kom út í íslenskri þýð-
ingu árið 1972.10 Líklegri er sú tilgáta að í Gilga-
meshkviðu, völdum stöðum í Biblíunni og í vís-
indaskáldskap 19. og 20. aldar leggi maðurinn
fram áþekkar spurningar um uppruna sinn og
tilgang með jarðlífinu. Hann veltir fyrir sér þekk-
ingu sinni á heiminum og landamærum yfir í
annan heim. Þess sér víða stað í bókmenntum
að kynjamyndir undursins taki við af raunsæis-
legri frásögn þar sem hinum þekkta heimi
mannsins sleppir og hinn ókannaði heimur tek-
ur við.
Fjölmargt annað hefur verið skrifað sem
tengist vísindaskáldskap frá því að Gilgames-
hkviðurnar voru festar á leirtöflur og Biblían
greindi frá fljúgandi diskum til þess tíma þegar
greinin blómstraði á 19. öldinni með verkum
manna eins og Jules Verne. Þannig hefði kot-
bóndi á íslandi á 18. öld, ef við lítum okkur nær,
getað átt þess kost að láta hugann reika til fjar-
lægra stjarna og virt fyrir sér íbúa þeirra í frá-
sögn Ludvigs Holbergs af ferðum Nikulásar
Klím sem kom út í Þýskalandi á latínu árið 1740
en var þýdd yfir á íslensku af Jóni Ólafssyni
Grunnvíkingi, skrifara Árna Magnússonar, árið
1745." Saga Nikulásar Klím er talin vera undir
sterkum áhrifum frá sögu Swifts um Ferðir
Gúllívers sem kom út árið 1720 en sú bók er