Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Blaðsíða 23

Söguþættir af sæborg tmm bls. 21
þeirra sem fóstra sæborgina. Þegar hafa verið
nefndar myndir eins og Metropolis og Franken-
stein, en einnig voru gerðar myndir um gólem-
ið 1914 og 1920. Á fimmta, sjötta og sjöunda
áratugnum komu fram myndir sem fjölluðu um
gervilimi, sú kunnasta af þeim nú er líklega
Kings fíow (Sam Wood 1941), en þar lék Ron-
ald Reagan mann sem missti fæturna og vakn-
aði upp með þessa frægu spurningu á vörun-
um: „Where is the rest of me?" 1968 markar
tímamót í sjálfsvitund tölva, með mynd Starv_
leys Kubricks 2001: A Space Oddysey. En það
var ekki fyrr en á seint á áttunda áratugnum og
þeim níunda sem vélverur af ýmsu tagi fóru að
gera verulega vart við sig aftur í kvikmyndum,
en þá komu fram frægustu sæborgir sam-
tímans, svo sem R2-D2 og C-3PO í Star Wars
(George Lucas 1977), Rocky í The fíocky Horr-
or Picture ShowUim Sharman 1975), læknirinn
íAlien (Ridley Scott 1979), Robocop, Tetsuo og
Terminator í samnefndum myndum (Paul Ver-
hoeven 1987, Shynia Tsukamoto 1988, James
Cameron 1984) og Bishop í Aliens (James
Cameron 1986). Og sæborgir héldu áfram að
marsera inn í tíunda áratuginn, Johnny
Mnemonic í samnefndri mynd (Robert Longo
1995), Borgarnir í First Contact (Jonathan Fra-
kes 1996), fimmta höfuðskepnan í The Fifth El-
ement (Luc Besson 1997), geimskipið sjálft í
Event Horizon (Paul Anderson 1997), hin klón-
aða Ripley í Alien fíesurrection (Jean-Pierre
Jeunet 1997) og Mr. Smith í Matrix
(Wachowski bræður 1999). Árið 2000 birtist
fyrsta X-Men myndin (Bryan Singer) og ein enn
sæborgamynd með Arnold Schwarzenegger,
The Sixth Day (Roger Spottiswoode), en þar er
kappinn klónaður. Steven Spielberg er kominn
á kaf í sæborgina í myndum eins og A.l. (2001)
og Minority fíeport (2002). Ekki má gleyma
Star Wars: Episode II, Attack of the Clones
(George Lucas, 2002) sem er mönnuð klónum
eins og titillinn gefur til kynna og heldur ekki
Blade II (Guillermo Del Toro, 2002) en þar
reyna vampýrurnar að rækta einskonar of-
urvampýru. Og nú árið 2003 er búið að frum-
sýna aðra myndina um X-mennina (Bryan
Singer).
Allar þessar sæborgir hafa átt ríkan þátt í þvi
að móta hugmyndir okkar um sæborgina og
vélverska tilveru, og enn og aftur sýna þær
fram á hvernig saga sæborgarinnar mótast í
bókmenntum og myndmiðlun. Sæborgin birtist
okkur í myndum, hún er mynduð (mótuð) og
hún er eftirmynd af manni, sem þá hefur verið
af-myndaður. Sæborgin sem mynd vísar einnig
til þess að nú er hún kannski fyrst og fremst
myndmál, táknfræðileg, semíótísk. Allt sýnir
þetta framá að sæborgin er alltaf texti: hún er
umskrifun á cyb(ernetic) org(anism) yfir í sæ-
borg, sæborgin er umrituð sem 'Borg' í vísinda-
sjónvarpsþáttunum Star Trek, og þýdd yfir í sæ-
borg á íslensku. Þessi textalega sýn á umritan-
ir sæborgarinnar sýnir að hún er enn í mótun og
þessvegna er hún bæði auðskrifanleg og end-
urskrifanleg og verður þannig bæði hentugt og
magnað hugtak/fyrirbæri (sæborgin hafnar að-
greiningunni þarna á milli, orð og hlutur renna
saman, er bæði hugtak og fyrirbæri) í umræð-
unni um samfélag mannanna í nútíð, fortíð og
framtíð.
j inngangi sínum að Fragment fora history of
the human body, part one, segir Michel Feher
um vélbrúðuna:
... þrátt fyrir að það sem við erum að horfa
á séu afskræmdir tvífarar mannslíkamans, er
það sem málið snýst um ekki eins mikið það
að sýna hvernig þeir eru hliðstæður lífveru
sem við álítum okkur þekkja, og það að upp-
götva hvernig afskræming þeirra hefur áhrif
á mannslíkamann með því að smita hann.
Með öðrum orðum felst vandamálið ekki að
mestu leyti í því að telja upp ímyndir dýra
eða vélbrúða sem fjölda afmyndaðra sam-
setninga og eftirmynda sem að meira eða
minna leyti falla að mennsku viðmiði, heldur
frekar það að nýta þessar sömu ímyndir -
varúlf eða leikbrúðu, kímeru eða róbót, og
nokkra hungraða drauga að auki - til þess að
sjá hvaða afmyndanir við eignum eigin líköm-
um, afmyndanir sem - óhamingjusamlega
eða kannski hamingjusamlega -toga okkur í
átt að dýrum og vélbrúðum.30
Líkt og Feher vil ég því halda því fram að sú ætt-
artala sæborgarinnar sem ég hef rakið hér sé
ekki bara spurning um að telja upp skrýmsli og
vélmenni, leirkarla og leikbrúður, heldur sé
markmið hennar einmitt að skoða hvernig þess-
ar verur varpa Ijósi á okkur sjálf, stöðu okkar í
umhverfi okkar og samfélagi. Því er þessari
upptalningu á afmynduðum samsetningum og
eftirmyndum mannsins ætlað að krefja okkur
sjálf um endurskoðun á eigin líkama og velta
fyrir okkur hvernig hinar margvíslegu afmyndan-
ir hafa þegar tekið að endurmynda ekki aðeins
líkama okkar heldur einnig sjálfsverund.31 Ættar-
tala sæborgarinnar birtir fjölbreytileik hennar,
ekki aðeins hvað varðar sköpun þessarar gervi-
veru heldur einnig möguleika hennar, hvernig
henni er beitt og hvernig hún er virkjuð. Þrátt
fyrir að sköpunin feli alltaf í sér ákveðna tilraun
til stýringar og stjórnunar þá hefur sæborgin í
gegnum söguna - bókmennta- og kvikmynda-
söguna - alltaf sýnt sig vanhæfa til slíkrar vald-
beitingar og frekar hneigst til stjórnleysis.
1 Þessi grein er að hluta til unnin upp úr námskeiði
um sæborgina sem ég kenndi árið 1999 við
enskudeild Háskóla (slands.
2 Það versta við þetta alltsaman er að tilvistarstefn-
an kemst aftur í tísku.
3 Síðar í greininni verður visað til sæberpönks. Sjá
nmgr. 29.
4 Þessi þýðing min hefur almennt vakið litla lukku,
sem kemur ekki í veg fyrir að hún sé almennt not-
uð. Ég hef fjallað um og skilgreint sæborg víða, í
greinum á netinu (2000a) og í Kynlegum kvistum
(1999a), Tengt viö tímann (2000b), Lesbók Morg-
unblaðsins (2001 a, 2001 c, 2001 d), Heimi kvik-
myndanna (1999c), Skírni (2001 f og 2002b), Ritinu
(2002a) og Veru (1999b). Hér er stutt lýsing: Orð-
íð var upphaflega búið til af tveimur vísindamönn-
um, verkfræðingnum Manfred E. Clynes og geð-
lækninum Nathan S. Kline, og birtist fyrst á prenti
árið 1960, en þeir tveir höfðu verið að vinna sam-
an að einhverju sem þeír kölluðu „self-regulating
man-machine systems" eða „sjálfsstýrð vél-
mennsk kerfi". Sjá Manfred E. Clynes og Nathan