Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Blaðsíða 24

S. Kline, 1995 og Chris Hables Gray, 1995b.
5 Þekktasti fræðimaðurinn á þessu sviði er án efa
Donna Haraway se'm árið 1985 gaf út svokallaða
sæborgar-yfirlýsingu. I þeirri grein ræðir hún þá
hugmynd sina að þegar likaminn hefur aðlagað sig
tækninni sé einstaklingurinn orðinn sæborg. Sam-
kvæmt Haraway erum við þegar sæborgir í sæ-
borgísku samfélagi sem einkennist af gríðarlegri
notkun tækja og tóla. Dæmi um þetta ersamhæf-
ing manns og vélar sem getur birst á ýmsan hátt,
svo sem við vélritun og akstur. Upphaflega yfirlýs-
ingin heitir „Manifesto for Cyborgs: science,
technology, and socialist feminism in the 1980s"
og birtist i Socialist Review 80 (19851: 65-108.
Greinin var endurskoðuð og endurprentuð sem „A
Cyborg Manifesto: Science, Technology, and
Socialist-Feminism in the Late Twentieth Cent-
ury" í greinasafni Haraway Simians, Cyborgs and
Women: The Fteinvention of Nature, 1991. Af öðr-
um fræðiritum má nefna: Anne Balsamo,
Technologies of the Gendered Body: Reading Cy-
borg Women, 1996; Mike Featherstone og Roger
Burrows, ritstj. Cyberspace/Cyberbodies/Cyber-
punk: Cultures of Technological Embodiment,
1995; Nina Lykke & Rosi Braidotti, ritstj. Between
Monsters, Goddesses and Cyborgs: Feminist
Confrontations With Science, Medicine and
Cyberspace, 1996; Chris Hables Gray o.fl. ritstj.
The Cyborg Flandbook, 1995; Celia Lury, Prosthet-
ic Culture: Photography, Memory and Identity,
1998; Sarah Kember, Cyberfeminism and Artifici-
al Life, 2003.
6 Reyndar er óhætt að gera ráð fyrir að þessar eldri
sæborgir hafi á sinn hátt haft áhrif á mótun kenn-
ingar Clynes og Kline, það eru hreinlega of mikil
líkindi með hugmyndum þeirra og þeim hugmynd-
um sem hafa þróast í vísinda- og fantasíuskáld-
skap til að hægt sé að skilja klárlega á milli.
7 Ég hef fjallað um þessa sögu í femínísku sam-
hengi í greininni „Varahlutir fyrir útópíur: eða af
varúlfum og píum", 2002a.
8 Upphaflega talaði ég alltaf um gólemið í karlkyni,
og geri reyndar enn þegar ég fjalla um gólem þann
sem birtist í skáldsögum Sjóns, því hann er karl-
kyns. Hinsvegar benti Ragna Garðarsdóttir mér á
að almennt hentaði betur að hafa gólemið í hvor-
ugkyni og hef ég fylgt þeirri reglu síðan. Sæborg-
ina hef ég hinsvegar í kvenkyni, þó ég hafi séð það
orð notað í karlkyni. Kvenkynið fellur líka vel að
femínískum hugmyndum Donnu Haraway og ann-
ara sæborgarfræðinga.
9 Dæmi um þetta eru bókartitlar eins og God and
Golem Inc: A Comment on Certain Points where
Cybernetics Impinges on Religion, eftir Norbert
Wiener, 1964; og The Golem: What Everybody
Should Know About Science, eftir Harry Collins og
Trevor Pinch, 1993.
10 Dæmi um þetta eru svokölluð stríðs-gólem í
bandarísku myndasögunni Battle Chasers eftir
Joe Madureira og Munier Sharrieff (1999), en
þeim er lýst svo að þau séu risastór vél með hjarta
úr gulli. Gólem þetta minnir um margt á sumar
útgáfur gólemmýtunnar, það er vinnusamt, vernd-
andi og óstöðvandi. I mynda(smá)sögunni
„Almost Colossus" í Hellboy: The Chained Coffin
and Others eftir Mike Mignola (1998) er saga um
gólem, og Discworld-fantasían Feet of Clay eftir
Terry Pratchett er meðal annars um gólem (1995).
11 Ég fjalla um goðsöguna og hina dulspekilegu hug-
myndafræði bakvið gólemið í grein minni „Augu
þín sáu mig eftir Sjón", 2001 e.
12 Ein sagan segir einmitt frá því að Rúdolf hafi verið
mjög áhugasamur um gólemið, og gengið hart að
Rabbí Löwe að gefa sér uppskriftina. Hafði hann
þá sérstakan hug á að stofna hersveit gólema.
13 i fyrra kom út bók um sæborgir sem er nefnd eft-
ir grein Freuds: The Uncanny: Experiments in Cy-
borg Culture, ritstj. Bruce Grenville og Kathleen
Bartels.
14 Ég sýndi fyrir nokkru myndband söngkonunnar
Bjarkar við lagið „All is full of love", en í því mynd-
bandi birtist Björk sem tvær eins vélbrúður, og
fékk mjög hörð viðbrögð frá sumum áhorfendum
sem fannst þessi fallega saga af ástum sæborga
óhugnanleg og skelfileg.
15 Jean-Claude Beaune, 1989. Sjá einnig Edwin G.
Johnsen og William R. Corliss, 1995; David Thom-
as, 1995; Jennifer González, 1995.
16 Jean-Claude Beaune (1989) segir að vélbrúðan sé
samkvæmt skilgreiningu ný tegund lifveru.
17 Tilvitnun tekin úr Gonzáles, 1995, s. 138.
18 Sjá Jennifer Gonzáles, 1995, og einnig David J.
Skal, 1994, s. 128-139.
19 Ég hef fjallað um Frankenstein í „Varahlutir fyrir
útópíur: eða af varúlfum og píum", 2002a og
„Skyldi móta fyrir landi? Af leirmönnum, varúlfum
og víxlverkunum", 2002b. Hann fær því skemmri
skírn hér.
20 Sjá grein mína um Grand Guignol, 2001 b, en þar
ræði ég stuttlega frægðarför Frankensteins í leik-
húsinu.
21 Reyndar var ein alfyrsta kvikmynd sögunnar inn-
blásin af skrýmsli Frankensteins, Frankenstein
(Searle Dawley, 1910), en hún var framleidd af
Edison.
22 Þetta er atriði sem ég ræði nánar f „Varahlutir fyr-
ir útópíur: eða af varúlfum og píum", 2002a.
23 Sjá Geoff Simons, 1983.
24 Ég ræði frægt atriði úr þessari mynd í greininni um
varahluti og útópíur, 2002a.
25 Um þetta eru fjölmörg dæmi, yfirlesari minn Guðni
Elísson benti mér t.d. á grínmyndina Multiplicity
(Harold Ramis 1996) þarsem klónin urðu æ ruglað-
ari eftir því sem þau klónuðu sjálf sig meira. Ég
ætla að nota tækifærið og þakka Guðna fyrir góð-
an yfirlestur og athugasemdir.
26 Dæmi um þetta eru ný kvikmyndun á skáldsög-
unni (John Frankenheimer 1996), og minna þekkt-
ar jaðarhrollvekjur eins og Carnosaur (Adam
Simon 1993). Nýjasta dæmið er þó líklega myndin
Spy Kids II, The Island of Lost Dreams (Robert
Rodriquez, 2002), en þar segir einmitt frá sérvitr-
um vísindamanni sem einangrar sig á eyju til að
sinna rannsóknum á dýrum.
27 A síðasta áratug hafa komið út nýjar þýðingar og
útgáfur á verkum Capeks sem sýna glöggt að mik-
ilvægi hans hefur aukist mjög. Ein af ástæðunum
fyrir þessum auknu vinsældum er líklega sú að
Capek er maðurinn sem bjó til orðið robot sem á
íslensku hefur ranglega verið þýtt sem vélmenni.
Orðið robot er dregið af tékkneska orðinu yfir
verkamann, og vísar þannig til vinnuafls, með til-
heyrandi pólitískum undirtónum. Þegar verk
Capeks eru lesin i dag verður Ijóst að þrátt fyrir að
orðið róbót hafi verið notað til að vísa til vélmenna
eða sjálfvirkrar vélvirkni af ýmsu tagi, þá eru róbót-
ar hans alls ekki vélmenni, heldur miklu frekar
einskonar sæborgir, eða lífrænt ræktað kyn. Að
þessu leyti líkjast róbótar Capeks mun meira nú-
tímahugmyndum um Kftækni en gamaldags sýn á
vélmenni sem einskonar talandi vélar á hjólum.
28 Þess má geta að salamandran er einmitt táknið
sem Donna Haraway notar um framtíð sæborgar-
innar, en hún bendir á að mannkynið þurfi að taka
sér salamöndruna til fyrirmyndar. Salamandran að-
lagar sig mismunandi aðstæðum; ef einn útlimur
hennar er hogginn af vex annar í staðinn, og nýi út-