Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Blaðsíða 22

stæða; munurinn á gervimenni og manni er
ekki skýr. Samkvæmt goðsögunni um gólemið
er það klárlega ekki maður, en í pragversku út-
gáfunum læðist mennskan að. Sömuleiðis er
skrýmsli Frankensteins gert eins andstætt hon-
um og hægt er með því að leggja áherslu á
hrollvekjandi einkenni þess, morðæði og illsku,
en í viðtökum skáldsögunnar hafa skapari og
skapnaður verið felldir saman í eitt nafn.
Þetta er tilhneiging sem heldur áfram í sögu
sæborgarinnar á tuttugustu öld; í upphafi er
sett fram skýr andstæða milli sæborgar og
manns, en eftir því sem á líður sögu/mynd
kemur í Ijós að þessi andstæða gengur ekki
upp. Frægt dæmi um þetta er róbótaleikrit
Tékkans Karels Capeks, RUR, frá árinu 1921,
eða Rossums Universal Robots eins og það er
kallað á ensku, en þar kemur orðið robot fyrst
fyrir. Róbótaleikritið byrjar á því að ung stúlka
heimsækir eyju nokkra, en þar eru höfuðstöðv-
ar róbótaframleiðslunnar. Stúlkan hefur póli-
tíska hugsjón og vill berjast fyrir réttindum ró-
bótanna sem eru seldir um allan heim sem
ódýrt vinnuafl, og fær einn róbótaverkfræðing-
inn til að gefa róbótunum aukna sjálfsvitund, en
almennt séð eru róbótarnir lausir við tilfinning-
ar og aðra álíka mannlega kvilla. Sjálfsvitund ró-
bótanna verður að sjálfsögðu til þess að þeir
taka höndum saman, yfirtaka heiminn og út-
rýma mannkyninu. Þannig er Ijóst að manngild-
ishugsjón stúlkunnar er jafnfáránleg og gróða-
hugsjónin sem liggurað baki framleiðslu róbót-
anna. En sjálfsvitundin virðist líka hafa þróað
með þeim tilfinningar, því að í lok leikritsins
fella tvö af róbótunum hugi saman og leiðast
rómantískt út í náttúruna með mjög greinileg-
um edenískum undirtónum!
Yfirleitt eru verk Capeks túlkuð sem gagnrýni
á vélvæðingu og tæknihyggju þarsem gervi-
menni hans eru séð í neikvæðu Ijósi, en gagn-
rýni hans beinist ekki síður að mannkyninu og
'misnotkun' þess á vélum og tækni. Það hefur
lengi verið viðtekin hugmynd að verk sem fjalla
um samskipti og baráttu manna og véla séu
fyrst og fremst að fordæma vélhyggju, og haldi
fram manngildi. Samkvæmt þessu er vélinni
stillt upp gegn manninum til þess að undirstrika
illsku vélhyggjunnar og yfirburði mannsins. Á
undanförnum árum hefur þessi sýn verið gagn-
rýnd og bent á að við nánari lestur verkanna
kemur oft í Ijós heilmikill tvískinnungur, þarsem
Ijóst verður að andstæðan milli manna og véla
er ekki eins einhlít og hún virðist í fyrstu, og að
oft fela þessi verk í sér sterka gagnrýni, bæði á
samfélag mannanna í heild sinni, svo og hefð-
bundnar hugmyndir um mennsku.
í RÍTFftekurCapek upp þræði frá nítjándu ald-
ar verkum eins og Frankenstein og The Island
of Dr. Moreau, vefur inn í nútímatækni og skap-
ar þannig nýja goðsögn úr þessum bókmennta-
legu mýtum. Þessi nýja goðsögn hefur síðan
verið mjög áhrifarík: til dæmis má benda á að
frægasta skáldsaga Philips K. Dicks Do
Androids Dream of Electric Sheepl (1968) er
greinilega undir miklum áhrifum frá leikriti
Capeks, en eftir þeirri skáldsögu gerði Ridley
Scott kvikmyndina Blade Runner (1982) sem
hafði varanleg áhrif á vísindamyndir. Þess ber
einnig að geta að sex árum eftir að Capek skrif-
aði RUR gerði þýski kvikmyndagerðarmaðurinn
Fritz Lang myndina Metropolis, sem eins og
áður sagði fjallar um það hvernig verkalýðurinn
er orðinn vélrænn vegna of náinna tengsla við
þær vélar sem hann vinnur við. Sjálfur þurfti
Capek ekki að leita langt til að finna goðsagnir
um vinnuglöð gervimenni, því heimaborg hans
Prag er einnig heimkynni gólemsins eins og
áður sagði.27
Eina verk Capeks sem hefur verið íslenskað
er skáldsagan Salamöndrustríðið, sem kom
fyrst út árið 1936, og var síðasta en jafnframt
þekktasta verk hans. Sagan segir frá risasala-
möndrum nokkrum sem eru þjálfaðar til vinnu,
allt þar til þær taka sig saman og varpa af sér
oki þrælahaldsins og yfirtaka heiminn, líkt og
róbótarnir í RUR.œ Salamöndrurnar voru aðal-
lega notaðar til að búa til landfyllingar, en
þarsem heimkynni þeirra er hafið, þá verður
það fyrsta uppreisnarverk þeirra að sprengja
jrtrendui^_og heilu löndin og búa sjálfum sér
þannig ný heimkynni. Sagan endar á því að allt
er komið á flot og eina von mannkyns er sú að
salamöndrurnar læri af manninum og taki að
berjast innbyrðis!
Sögulok?
Það yrði óvinnandi vegur að telja upp þau fjöl-
mörgu dæmi um sæborgir sem birst hafa í bók-
menntum á tuttugustu öldinni, en birtingar-
myndum gervimenna fjölgaði hratt eftir því
sem leið á öldina. Þekktar sögur eins og Veröld
ný og góð eftir Aldous Huxley sem kom út árið
1932 og 1984 Georges Orwells frá 1949 lögðu
línurnar fyrir dystópíur í nálægri framtíð. Veröld
ný og góð lýsir samfélagi sem er háð lyfja-
neyslu og mótar einstaklinga að vilja yfirvalda
og 1984 segir frá algerri hugsanastjórnun yfir-
valda í krafti sjónvarpsskjáa og tungumálsstýr-
ingar. Vísindaskáldsagan fór snemma að fjalla
um gervimenni af ýmsu tagi, og gervimennsku.
Frá síðari hluta aldarinnar eru þekktastar sögur
eins og áðurnefnd skáldsaga Philips K. Dicks,
Do Androids Dreem of Electric Sheep?, róbóta-
bækur Isaacs Asimovs, og skáldsögur Marge
Piercy, svo örfá dæmi séu nefnd. Skáldsaga
J.G. Ballards, Crash, olli ákveðnum hvörfum í
sæborgaskrifum en hún gengur út á sæber-
ótíska ástríðu gagnvart bílum.29 Á síðustu ára-
tugum hefur sæborgin verið áberandi í sæ-
berpönki, bókmenntum jafnt sem kvikmynd-
um. Af íslenskum dæmum má nefna skáldsög-
ur Sjóns um gólembarnið, Augu þín sáu mig
(1994) og Með titrandi tár: Glæpasaga (2001),
og StáinóttUá 1987 geymir einnig sæborgir. í
Borg Rögnu Sigurðardóttur (1990) er samsöm-
un Ullu með borginni af sæborgskum toga og í
skáldsögu Andra Snæs Magnasonar, LoveStar,
er lýst sæborgsku framtíðarsamfélagi, mið-
stýrðu af stórfyrirtæki.
Á tuttugustu öld bættist kvikmyndin í hóp