Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Blaðsíða 29

Svo ólíkt en samt eins tmm bls. 27
fram, ný starfsstétt hefur skapast á tiltölulega
fáum árum sem sér um hreingerningar á fleiri
og fleiri heimilum og upp er að vaxa fjöldi barna
sem ekki hefur hugmynd um hvernig á að
vinna einföldustu heimilisstörf. Og svona má
eflaust lengi telja ef vel er að gáð.
Harðstjórn augnabliksins
Það sem allir framangreindir framtíðarfræðing-
ar eiga sameiginlegt að hafa ekki séð fyrir er
þróun og útbreiðsla internetsins. Þegar þeir
settu fram hugmyndir sínar var netið enn frum-
stætt og mjög afmarkað og ekki líklegt til stór-
ræða. Sú breyting sem internetið og tölvupóst-
ur hafa haft í för með sér er hins vegar gríðar-
leg og hefur haft áhrif á daglegt líf flestra beirra
sem eru svo heppnir að hafa fæðst með gull-
skeið í munninum í alþjóðlegu tilliti. Á árunum
1995 til 2000 fjölgaði internetnotendum í heim-
inum úr um 25 milljónum í um 300 milljónir. Á
sama tíma fjölgaði vefsíðum á netinu úr um
þremur milljónum í um 72 milljónir. Þessi feikn
upplýsinga sem almenningur hefur nú aðgang
að á netinu, auk hefðbundnari miðla, s.s. blaða,
bóka, tímarita og sjónvarps, hefur myndað upp-
lýsingaflóð sem er það stórt og mikið að um-
fangi að það snýst upp í andhverfu sína og get-
ur komið í veg fyrir að menn finni það sem þeir
eru að leita að. Við þurfum stöðugt að sía burt
það sem við erum ekki að leita að - sem er yf-
irleitt um 99,9% af því sem mætir okkur. Þeir
sem kunna að leita og sía burt upplýsingar geta
nýtt sér þessa nýju möguleika, hinir verða und-
ir upplýsingaflóðbylgjunni.
Norski mannfræðingurinn Thomas Hylland
Eriksen fjallar um upplýsingaþjóðfélagið í bók
sinni 0yeblikkets tyranni sem út kom 2001.
Hann rekur þróun þess og eðli og er fróðlegt að
skoða lýsingu hans á veruleikanum í upplýs-
ingaþjóðfélaginu og bera hana saman við hug-
myndir framtíðarfræðinganna. Hraði er að mati
Eriksens lykilorðið í upplýsingasamfélaginu;
sígarettan hefur tekið við af pípunni, kornflex er
komið í stað grauts og tölvupóstur í stað sendi-
bréfa. Blaðgreinarnar verða styttri og styttri,
kvikmyndir og sjónvarpsfréttir eru með sífellt
hraðari skiptingum milli atriða - tónlistarmynd-
böndin á MTV eru tíðarandinn í hnotskurn. Frí-
tíminn hefur ekki aukist en það sem gera þarf í
frítímanum eykst stöðugt. Baráttan um tíma og
athygli er í algleymingi og neytandinn hefur sí-
fellt minni tíma til að komast yfir það sem hann
telur sig þurfa að gera í frítímanum og stunda
meiri og meiri neyslu. Hraðinn verður líkt og
ávanabindandi fíkniefni, óþreyja er ríkjandi sál-
arástand, allt þarf að gerast hratt og í kvik-
myndahúsum óska áhorfendur sér stundum að
geta spólað myndina áfram ef framvindan er
hæg.
Krafan um aukinn hraða og meiri neyslu
verður til þess að sífellt þarf að troða fleiri at-
burðum inn í sama tímaramma, tíminn þjappast
saman, augnablikin verða styttri og styttri - in-
stant verður markmiðið á fleiri og fleiri sviðum.
Þessu fylgir síðan að krafan um samhengi f
veruleikanum víkur - „af því að" og „vegna
þess að" eru orðasambönd sem minna og
minna sést af í ritgerðum skólanemenda, ef
marka má orð bandaríska fræðimannsins Neils
Postmans. En hraðinn er harður húsbóndi sem
tekur sinn toll; þeir sem lifa og hrærast þar sem
hraðinn er mestur og krafan um skjótan frama
er yfir og allt um kring geta búist við því að vera
útbrunnir áður en beir verða 35 ára. Kona nokk-
ur sem lifði hröðu lífi í krefjandi starfi komst á
síður dagblaðanna þegar hún dó skyndilega úr
stressi fyrir framan fullbókaða dagbókina sína.
Því er haldið fram að um 10.000 Japanir deyi
árlega úr stressi. Eriksen bendir á að orðið „út-
brunninn" sé sérlega gott myndmál um afleið-
ingar streitunnar þar sem hraðinn í samfélaginu
er mestur því hiti sé í sjálfu sér ekki annað en
hraði.
Blíp
Það hljómar kunnuglega þegar því er haldið
fram að ungt fólk nú til dags lifi hröðu lífi og sjái
ekki umheiminn í neinu samhengi - orsök og
afleiðing sé eitthvað sem engu máli skipti.
Toffler hélt því fram í fyrrnefndri bók sinni frá
1980 að í upplýsingaþjóðfélaginu væri ekki
lengur hægt að tala um „fjöldasál" þar sem
flestir hefðu svipaðar skoðanir sem búið væri
að berja inn í höfuðið á þeim með stöðugum
áróðri í áraraðir. Samfélagið þróaðist í átt að
meiri fjölbreytni og skoðanir og smekkur yrði sí-
fellt fjölbreyttari og persónubundnari. Um leið
gerðist það að veruleiki hvers og eins yrði
undirlagður fjölda samhengislausra skoðana-
brota og hugmynda sem umlyktu einstakling-
ana líkt og endalaus röð af leiftrum sem Toffler
kallaði „blíp". Það væri ekki aðeins veruleiki
borgaranna sem einkenndist af endalausum
„blípum" heldur ætti það einnig við um fjöl-
miðla og bókmenntir: í stað bess að settar
væru fram hugmyndir og efni sem búið væri að
raða saman þannig að samhengi og heild
myndaðist væri búið að brjóta innihaldið niður í
litla, samhengislausa bita þar sem stöðugt væri
skipt úr einu í annað.
Að lokum ...
j sjálfu sér er hægt að halda endalaust áfram að
skoða það samfélag og þann veruleika sem við
lifum í (hvert og eitt) og bera þetta saman við
vangaveltur framtíðarfræðinganna á sínum
tíma. Önnur og kannski skemmtilegri leið er að
lesa skáldverk sem hafa framtíðina sem sögu-
svið. Þótt innan þeirrar bókmenntagreinar sé
rík tilhneiging til að draga upp framtíðina í myrk-
um litum er þar oft að finna vangaveltur og
framtíðarsýnir sem fá hjartað til að slá hraðar -
ekki bara af ótta eða spennu heldur einnig
þeirri tilfinningu sem fylgir því að uppgötva nýj-
ar hugmyndir sem opna fyrir áður óþekktar
víddir. Því þegar allt kemur til alls eru spár um
framtíðina bara heillandi leikur af hugmyndum
á ósýnilegu leiksviði sem við höfum ekki hug-
mynd um hvernig lítur út.
Heimildir
Bonke, Jens: Aldríg mere arbejde. Kaupmannahöfn,
1983.
Gorz, André: Paradisets veje - kapitahsmens dods-
kamp. Kaupmannahöfn, 1984.
Hylland Eriksen, Thomas: 0yeblikkets tyranni. Ósló,
2001.
Thyssen, Ole: Teknokosmos - om teknik og menn-
eskerettigheder. Kaupmannahöfn, 1985.
Toffler, Alvin: Den tredje belge. Kaupmannahöfn,
1981.
Bjarni Þorsteinsson (f. 1960) er útgáfustjóri
Almenna bókafélagsins.