Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Blaðsíða 51

Ofan í hyldýpið? tmm bls. 49
hefur ræðupúlt Bandaríkjaforseta (sem er ein-
stakt tæki Bandaríkjastjórnar til að láta rödd
sína heyrast) verið notað af sérlegri útsjónar-
semi af ríkisstjórn Bush, sér í lagi til að ná tök-
um á ótta landsmanna sem gaus upp eftir árás-
ina 11. september og beina honum að alls
óskyldum áætlunum um árás á írak. Eitt mest
ógnvekjandi atriðið varðandi stríðið gegn írak er
sú staðreynd að um fjörutíu prósent Banda-
ríkjamanna trúa því að Saddam Hussein hafi
staðið á bak við árásirnar á New York og Was-
hington. Og þá trú fólks hefur stjórn Bush gætt
þess að næra án þess að fullyrða neitt með
beinum hætti.
Af hálfu Evrópubúa er við lýði það sem best
mætti kalla fyrirhyggju varðandi hernaðarátök,
afstöðu sem byggist á persónulegri upplifun af
þeirri tortímingu sem allsherjarstríð veldur - en
það er reynsla sem Bandaríkjamenn geta sjálf-
sagt aldrei gert sér fyllilega í hugarlund. Þetta
er afstaða sem varast ber að rugla saman við
friðarstefnu undir hvítum fána, sem fordæmir
stríð undir öllum kringumstæðum. Það er jafn
yfirlætisfullt (eins og Kagan er tíðum) og það er
beinlínis rangt að gefa f skyn að Evrópu-
búar hafi ekkert lært af friðarsamningnum í
Munchen og séu andsnúnir beitingu hervalds
undir öllum kringumstæðum. Það er sennilega
rétt að segja að sér í lagi eftir 11. september
séu Bandaríkjamenn reiðubúnari en áður að
grípa til vopna þegar þeim finnst sér ógnað. En
ef við skoðum þetta mál í Ijósi stjórnmálamenn-
ingar og almenningsálits, þá er þetta fremur
smáræðis sprunga en stóreflisgjá, og þessi
sprunga hefur fyrst og fremst myndast við ný-
liðna atburði. Málið snýst ekki um það að Evr-
ópubúar setji sig gegn beitingu valds undir öll-
um kringumstæðum. Málið er heldur það að
þeir heimta að verða sannfærðir um að vald-
beitingin sé réttlætanleg sökum þeirrar ógnun-
ar sem hún beinist gegn, og að sannarlega sé
enginn annar kostur í stöðunni.
Kagan er jafnvel enn fjær sanni í málflutningi
sínum þegar hann heldur áfram að gera grein
fyrir þeim andstæðu sjónarmiðum Bandaríkj-
anna og Evrópu í varnarmálum sem hann telur
sig svo ranglega hafa uppgötvað. Sem vænta
má skellir hann skuldinni á Evrópubúa og gefur
óbeint í skyn að það séu þeir sem hafi vikið frá
fyrra samkomulagi, fremur en Bandaríkin eða
jafnvel ríkisstjórn Bandaríkjanna. Hann finnur
tvær meginástæður fyrir þessu meinta fráhvarfi
Evrópubúa í anda Kants. Sú fyrri er hernaðar-
legur vanmáttur, sem hann segir valda því að
Evrópubúar hneigist fremur til diplómatískra
lausna á vandamálum til að bæta sér upp van-
máttinn. Auðvitað lætur hann hjá líða að nefna
að hernaðarmáttur Evrópuríkja er nákvæmlega
sniðinn að metnaði þessara sömu ríkja varð-
andi varnir og utanríkisstefnu. Ef menn hafa
ekki að keppikefli að vera alheimslögregla held-
ur eingöngu að verja land sitt árás, þá þurfa þeir
ekki að koma sér upp hernaðarmætti af þeim
toga sem Bandarlkjamenn hafa gert. Ef ríki
manns er ólíklegt til að ana út í feigðarflan í fjar-
lægum löndum, þá er geta þess til að beita
valdi - eitt af því sem helst er talið veikleiki á
herjum Evrópu - eins og Bandaríkin geta gert
orðin dýr munaður (sem Bretar og Frakkar
halda þó áfram að veita sér í einhverjum mæli,
þótt auðvitað sé í mun minni mæli en hjá
Bandaríkjamönnum).
Af öllum staðhæfingum Kagans er þó sjálf-
sagt torkennilegust síðari skýring hans á því
hve Evrópubúar hafi gerst „deigir". [ þeim efn-
um heldur hann því fram að sú viðleitni síðustu
hálfu aldar að koma á fót ýmiss konar stofnun-
um, sem náð hafi hámarki með Evrópusam-
bandinu, hafi skilað svo góðum árangri í að
koma á friði í álfunni að Evrópubúar hafi tekið
að trúa því að þetta væri uppskrift sem gagnað-
ist heiminum öllum. Ekki aðeins sé þeim í mun
að miðla þeirri hugmynd til annarra heimsálfa
sem valkosti við hernaðarátök, heldur sé þeim
sérlega umhugað um að hvergi brjótist út átök,
því slíkar styrjaldir geti valdið efa um samein-
ingarhugmyndina sjálfa. Og ekki bara í Afríku
eða Asíu heldur líka heima hjá þeim sjálfum. Ef
hin heimspekilega (kantíska) áætlun bregst í
írak eða Norður-Kóreu, heldur Kagan fram, þá
eru sjálf sameining og friður Evrópu orðin brot-
hætt. Og ef það gerist - guð forði okkur - þá
erum við lent aftur í þýska vandamálinu.
Ef þetta hljómar ósennilega, þá er það vegna
þess að það er ósatt. Látum vera að margar or-
sakir hafi stuðlað að myndum og viðhaldi varan-
legs friðar í Evrópu á 20. öld, þar á meðal kalda
stríðið, vera bandarískra hersveita á meginland-
inu, fremur almenn velmegun, fælingarmáttur
breskra og franskra kjarnorkuvopna, og ein-
skær þreytan á og lærdómurinn af eyðilegging-
unni sem fylgdi tveimur tortímandi heimsstyrj-
öldum hjá jafnmörgum kynslóðum. Raunar
gæti manni fyrirgefist að álykta af öllum þess-
um staðreyndum að eining Evrópu væri veiga-
minnsti þátturinn sem hindrað hefði að stríð
brytist út að nýju í álfunni. Hvað sem því líður
má heldur ekki líta fram hjá því að Evrópubúar
eru talsvert minna uppveðraðir yfir Evrópusam-
bandinu en Kagan vill að við höldum. Niður-
stöður kannana sýna hvað eftir annað að flest-
ir almennir borgarar vita næsta lítið um þær yf-
irþjóðlegu stjórnir sem með málefni þeirra fara,
og hafa ekki mikið meiri áhuga á því. Það sem
meira er, hvenær sem er væri allstórum hluta
þeirra hreint ekki á móti skapi að þessum yfir-
stjórnum væri kastað fyrir róða í einu lagi. En
enda þótt við lítum framhjá öllum þessum rang-
túlkunum, er þá trúlegt í raun að Evrópubúar
séu ekki skynugri en svo í alþjóðastjórnmálum
að þeir geri sér ekki Ijóst að ef lausnir á vegum
alþjóðastofnana bregðast t.d. í Kongó, þá geti
þessar sömu lausnir samt skilað árangri í Vest-
ur-Evrópu? Þetta ágæta fólk í Evrópu - sama
fólk og var enn með nýlendur í fjarlægum lönd-
um fyrir svona fjörutíu árum - er það svo þjak-
að af vanmáttarkennd að því sé fyrirmunað að
trúa því að stjórnmálaþroski þess og félagsleg
færni sé lengra á veg komin en hjá írökum eða
Kongóbúum eða Alsírbúum, eins þótt slíkt
sjónarmið kunni að þykja yfirlætisfullt?
Svo málið sé dregið saman, þá er fyrsta
ástæðan til að vera þreyttur á kenningu Kagans
sú að hann gerir sig sekan um fremur alvarleg-
ar villur, bæði hreinar staðreyndavillur og í túlk-
un staðreynda. En hin ástæðan fyrir því að hug-
myndir Kagans eru vafasamar veldur þó talsvert
meiri áhyggjum en einfaldar villur hans varðandi
staðreyndir og túlkanir þeirra. Hún er sú hvað
hann er alltumgínandi í pólitískri umræðu dags-
ins. Kagan er alls staðar núna og meira að segja
gagnrýnendur hans hafa ekki gert sér Ijósa hina
veigameiri hættu sem felst í því að hann skuli
vera alls staðar og allt um kring og jafnframt