Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 32

30 ÞJÓÐMÁL Sumar 2020
Er þörf á kortlagningu upplýsinga
og handleiðslu yfirvalda?
Þremur mánuðum eftir að ljóst var að við
stæðum frammi fyrir heimsfaraldri veit ég
ekki til þess að ein einasta falsfrétt hafi náð
flugi á Íslandi. Á hinn bóginn er nokkuð um
að upplýsingar settar fram í góðri trú hafi
reynst rangar. Sem dæmi má nefna fullyrðingar
sóttvarnalæknis um að einkennalausir smiti
ekki.10 Annað dæmi er hugmyndin um hjarð-
ónæmi. Blessunarlega hvarf sóttvarna læknir
fljótt frá þeirri hugmynd sem hann boðaði
á fyrstu dögum faraldursins að hjarðónæmi
myndi á endanum ráða niðurlögum
veirunnar, sbr. t.d. orð hans á upplýsinga-
fundi þann 25. mars:
Það er algjörlega ljóst að smit sem verður
í samfélaginu það mun skapa hjarðónæmi
og við höfum alltaf sagt það að við getum
ekki komið í veg fyrir smit.11
Nú er komið í ljós að hjarðónæmi er hvergi að
myndast, ekki heldur á svæðum þar sem lítil
áhersla var lögð á varúðarráðstafanir.
Þessar röngu upplýsingar voru settar fram af
yfirvöldum sjálfum og náðu eyrum alls þorra
þjóðarinnar. Ætli þær séu meðal þess sem
vinnuhópur Þjóðaröryggisráðs flokkar sem
upplýsingaóreiðu?
Og hvaða miðlar hafa svo sýnt í verki að
þeir séu traustsins verðir? Þess má geta að
Viljinn, sem ekki telst meginstraumsmiðill,
benti á heimildir fyrir því að einkennalausir
gætu verið smitberar, sama dag og Þórólfur
sóttvarnalæknir hafnaði því.12 Hefur Viljinn þá
sannað trúverðugleika sinn?
Allir meginstraumsmiðlar hafa birt rangar
upplýsingar frá fundum Almannavarna en
einnig hafa útbreiddir miðlar flutt fréttir sem
byggja á misskilningi um vísindarannsóknir.
Ríkisútvarpið birti til að mynda frétt þann 25.
maí um lyf sem sagt var minnka lífshættu af
völdum kórónuveirunnar um 80%. Sú tala
byggir á röngum útreikningum og hefur enn
ekki verið leiðrétt nema að hluta, þótt klausu
um lagfæringu hafi verið bætt við fréttina.14
Upplýsingaóreiða meginstraumsmiðla er
ekkert séríslenskt vandamál. Þann 11. júní
birti Science Norway frétt um að norski
ríkis miðillinn NRK hefði birt ranga frétt
um uppruna kórónuveirunnar. Í fréttinni
var full yrt að kórónuveiran gæti ekki verið
upprunnin í náttúrunni og væri líklegast
af sprengi vísindatilrauna. Tveir heimildar-
menn voru nafngreindir, annar er vísinda-
maður og hinn fyrrverandi njósnari Breska
ríkisins. Fréttin hafði náð augum milljóna
lesenda áður en hún var leiðrétt.15
Hlutverk yfirvalda gagnvart
upplýsingafrelsi
Upplýsinga- og tjáningarfrelsi eru mikilvægar
undirstöður lýðræðisins. Við getum ekki
komist hjá því að rangfærslur og misskilningur
nái eyrum almennings en í frjálsu upplýsinga-
samfélagi er viðleitni til að leiðrétta rangar
fréttir sjálfsprottin. Það er ekki hægt að
sannfæra alla sem hafa fallið fyrir falsfréttum,
sama hversu skýrar sannanir liggja fyrir, en
upplýsinga- og skoðanafrelsi felur í líka í sér
rétt til að leggja trúnað á þvælu.
Tilraunir ríkisvaldsins til að hafa áhrif á frétta-
mat almennings og það hvar fólk aflar sér
upplýsinga eru í besta falli gagnslausar en
það eru líka ákveðnar hættur fólgnar í slíkum
tilburðum. Í fyrsta lagi eru yfirvöld ekki
handhafar sannleikans og mat valdamikilla
einstaklinga á áreiðanleika frétta getur verið
vafasamt og litað af pólitískri afstöðu. Í öðru
lagi liggur ekki alltaf fyrir hver sannleikurinn
er. Sérfræðingar eru ekki alltaf sammála og ef
almenningur treystir á einhliða upplýsingar
getur það farið forgörðum sem réttara reynist.
Í þriðja lagi eru hvorki upplýsingaveitur hins
opinbera né meginstraumsmiðlar óskeikulir.
Það er ekki í þágu upplýsingar og lýðræðis að
stjórnvöld gefi út yfirlýsingar sem bjóða upp
á þá túlkun.