Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 67

ÞJÓÐMÁL Sumar 2020 65
Kjartan Fjeldsted
Fall múrsins –
og sigur kommúnismans?
Stjórnmálasaga
Á jóladag 1989 stjórnaði Leonard Bernstein
níundu sinfóníu Beethovens í gamla konung-
lega leikhúsinu í Austur-Berlín í tilefni af falli
Berlínarmúrsins, sem átt hafði sér stað flestum
að óvörum rúmum mánuði fyrr. Nú þegar
liðlega 30 ár eru liðin frá þessum merka
atburði í Evrópusögunni er óhjákvæmilegt að
staldra við ákveðna þversögn: þó að Sovét-
ríkin séu horfin af sjónarsviðinu hafa ýmis
afbrigði þeirrar hugmyndafræði sem þau
kenndu sig við farið sigurför um Vesturlönd
á undanförnum áratugum. Þeir sem fögnuðu
sigri í kalda stríðinu voru of fljótir á sér; vofan
sem Marx og Engels vísuðu til í Kommúnista-
ávarpinu svífur enn enn yfir vötnum þótt í
eilítið annarri mynd sé – enn sem komið er.
Til að setja þessa fullyrðingu í viðeigandi
samhengi er rétt að huga stuttlega að
„ættfræði“ múrsins og hugmyndafræðilegum
og sögulegum aðdraganda þess að hann var
reistur. Rétt er að hefja söguna í upplýsingunni,
sem hægt er að tímasetja í grófum dráttum
frá lokum þrjátíu ára stríðsins árið 1648 og til
upphafs frönsku stjórnarbyltingarinnar árið
1789. Með nokkurri einföldun má segja að
helsta einkenni upplýsingarinnar hafi verið
sú viðleitni að beita mannlegri rökhyggju
til að endurmeta ríkjandi þjóðskipulag og
menningararfleifð miðalda í ljósi þeirra fram-
fara sem orðið höfðu í vísindum og skilningi
manna á náttúrunni á þeim tveimur öldum
eða svo sem á undan fóru. Upplýsingin átti
sér hins vegar tvær hliðar, aðra róttæka og
hina hófsamari.
Þekktastir róttæku hugsuðanna eru líklega
Voltaire og Rousseau. Hinn fyrrnefndi var
þekktur fyrir háðslega gagnrýni á menningu
og hugmyndaheim miðalda, ekki síst trúar-
brögð, sem hann taldi merki um heimsku og
hjátrú; meðfædd rökhyggja mannsins væri
lykillinn að öllum framförum. Hinn síðarnefndi
er þekktur fyrir kenningu sína um hinn
göfuga villimann, sem eignarrétturinn á að
hafa hneppt í fjötra, og um hinn „almenna
Leonard Bernstein stjórnar níundu sinfóníu Beethovens í gamla konunglega leikhúsinu í Austur-Berlín á jóladag 1989,
mánuði eftir fall Berlínarmúrsins. Lítið hefur því orðið úr þeim fyrirheitum sem jóladagstónleikar Bernsteins gáfu, því þó að
efnisleg ummerki um múrinn kunni að mestu leyti að vera horfin lifir hann áfram í ríkjandi hugmyndum um markmið og
leiðir í stjórnmálum og réttmæta beitingu opinbers valds.