Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 90

88 ÞJÓÐMÁL Sumar 2020
Skal sú saga ekki rakin að öðru leyti en því,
að skýrt skal frá því hvað kom fram af hálfu
Bandaríkjanna um réttarstöðu landsins því að
málaleitanir þeirra hafa verið affluttar á hinn
freklegasta hátt.
Í fyrstu orðsendingu Bandaríkjastjórnar, sem
er dagsett 31. júlí 1942, er að því vikið að á
Íslandi séu uppi ráðagerðir um ógildingu
sambandslagasamningsins milli Íslands og
Danmerkur fyrir tilskilinn tíma og þess farið á
leit, að vegna hagsmuna beggja, Íslands og
Bandaríkjanna, sé frá því horfið að samningur-
inn sé nú einhliða ógiltur, gagnstætt
ákvæðum sambandslaganna í þessu efni.
Annað og meira en þetta segir ekki um réttar-
stöðuna. Ljóst er að lögð er áhersla á, að einhliða
ógilding samningsins fyrir tilskilinn tíma er talin
geta haft óheppileg áhrif. En hvergi er að því
vikið hvort ógildingin eða riftingin sé heimil
eða óheimil samkvæmt almennum reglum
þjóðarréttarins. Um réttarstöðuna skipti þetta
þó mestu. Íslendingum var að sjálfsögðu ljóst
að samkvæmt bókstaf sambandslaganna var
ógilding þeirra óheimil á árinu 1942. Þeir
byggðu riftingarréttinn á allt öðrum reglum,
en eigi síður viðurkenndum í þjóðaréttinum.
Hvort skilyrði til riftingar séu fyrir hendi sam-
kvæmt þeim er sem sagt látið liggja milli hluta
í fyrstu orðsendingu Bandaríkjanna.
Þessu næst var af Íslands hálfu í ítarlegri
orð sendingu m.a. gerð grein fyrir á hverju
Íslendingar byggðu riftingarrétt sinn. Eftir að
ríkisstjórn Bandaríkjanna hafði að eigin sögn
„íhugað gaumgæfilega“ þessa orðsendingu
svarar hún með annari dagsetningu 20. ágúst
1942, hinni fyrri sýnu ítarlegri. Þar er ekki,
gagnstætt hinni fyrri, vikið einu orði að því að
Íslendingar ætli gagnstætt ákvæðum sam-
bandslagasamningsins að ógilda hann fyrir
tilskilinn tíma. Nú segir aftur á móti orðrétt:
Ríkisstjórn Bandaríkjanna viðurkennir, að
ógilding samningsins og sambandsins og
hinar fyrirhuguðu breytingar á grundvallar-
atriðum í stjórnarfari Íslands, séu mál, sem
íslenska þjóðin ætti á friðartímum að taka
ákvörðun um, eftir eigin óskum sínum og
þörfum. - Ríkisstjórn Bandaríkjanna hefur
ekki minnstu löngun til þess að skerða á
nokkurn hátt athafnafrelsi íslensku þjóðar-
innar í þessu máli…
Meira er ekki um réttarstöðuna sagt í þessari
orðsendingu, enda geta Íslendingar vart
óskað skýrari viðurkenningar á rétti sínum en
þarna kemur fram. Getur nokkrum dottið í
hug að ríkisstjórn Bandaríkjanna viðurkenndi
beinlínis berum orðum að Íslendingar ættu að
taka ákvörðun um réttarbrot gegn Danmörku,
„eftir eigin óskum sínum og þörfum“? Eða hún
talaði um „athafnafrelsi“ íslensku þjóðarinnar
til að fremja brot á alþjóðalögum? Hvorki
menn né ríki hafa frelsi til lögbrota. Það, að
maður sé frjáls að einhverju, merkir einmitt að
honum sé það heimilt, að það sé löglegt.
En úr því að Bandaríkin fallast á skoðun
Íslendinga um réttarstöðuna, hvernig stendur
þá á afskiptum þeirra?
Nú eru ekki friðartímar, heldur ófriðar. Ekki
tímar réttarins, heldur rægivaldsins, a.m.k. á
meginlandi Norðurálfu. Bandaríkin eru í ófriði,
þar sem þau telja að um allt sé að tefla, bæði
fyrir Bandaríkin og Ísland. Þau eru að vísu viss
um sigur, en þau þurfa samt á öllu að halda.
M.a. telja þau sér nauðsynlegt að halda vináttu
undirokuðu þjóðanna á meginlandinu. Þau
vilja ekki gefa andstæðingum sínum færi á að
rógbera sig fyrir að í þeirra skjóli séu gerðar
ráðstafanir sem undirokuðu þjóðirnar af
einhverjum ástæðum taka óstinnt upp.
Bandaríkin hafa hervarnir Íslands með höndum
og töldu því mögulegt að Danir tæki bæði
þeim og Íslendingum óstinnt upp ógilding
sambandslagasamningsins fyrir tilskilinn
tíma, þ.e. árslok 1943, hvað sem öllum réttar-
skoðunum liði. Eftir árslok 1943 telja Banda-
ríkin aftur á móti allar ástæður til hugsanlegrar
gremju Dana brottu fallna. Þess vegna lyktaði
orðsendingum Bandaríkjanna á þann veg, eftir
að Íslendingar höfðu ákveðið að fresta málinu
um óákveðinn tíma, að hinn 14. okt. sl.
tilkynnti sendiherra Bandaríkjanna hér, að
stjórn hans myndi alls ekkert hafa á móti því
að Ísland verði gert að lýðveldi 1944.