Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 77

ÞJÓÐMÁL Sumar 2020 75
Tilvísanir:
1. Tölur um fjölda umsækjenda eru einkum fengnar úr
skjölum dómsmálaráðuneytisins („Eftirlit með útlend-
ingum,“ einkum db. 14/513, 517 og 15/331, 335),
atvinnu málaráðuneytisins vegna umsókna útlendinga um
atvinnuleyfi, bréfabókum forsætisráðuneytisins, gögnum
Háskóla Íslands, skjölum sendiráðs Danmerkur í Berlín og
sendiráðs Íslands í Kaupmannahöfn, gögnum Reykja-
víkurborgar og úr bréfabókum utanríkismála deildar
Stjórnarráðsins.
2. Þór Whitehead, Ófriður í aðsigi (Rvík 1980), 90.
3. ÞÍ. For. db. 3/450: Danska ræðisskrifstofan í Búdapest
til forsætisráðherra, 16. mars 1939 og meðfylgjandi bréf
Istvans Gerö, fyrir hönd 33 nafngreindra ungverskra
Gyðinga, 19. febrúar 1939. Þar má nefna sex manns sem
báru hið skáklega nafn Fischer.
4. ÞÍ. DR. db. 14/513: Fritz Hahlo til dómsmálaráðherra,
15. desember 1938 (og handrituð athugasemd ráðherra)
og dómsmálaráðuneyti til Fritz Hahlos, 10. janúar 1939.
Gedenkbuch Opher der Verfolgung der Juden unter der
nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland
1933–1945 (Koblenz 1986): Hahlo, Fritz. http://yvng.
yadvashem.org – Hahlo, Fritz.
5. ÞÍ. DR. db. 14/513: Erich Salinger til dómsmálaráðherra,
5. desember 1938 (og handrituð athugasemd ráðherra).
6. Um sendingu 23, sjá http://db.yadvashem.org/
deportation/transportDetails.html?language=-
en&itemId=5092727 (síðast lesið í febrúar 2017). SS-
foringinn Adolf Eichmann stjórnaði þessum aðgerðum.
Farþegalisti er birtur á http://www.statistik–des–holo-
caust.de/list_ger_ber_ot23.html.
7. Sjá skrár Yad Vashem-safnsins, http://yvng.yadvashem.
org – Salinger: Erich, Gertrud, Steffi og farþegaskrár á:
http://www.statistik–des–holocaust.de/list_ger_ber_ot23.
html og http://www.statistik–des–holocaust.de/list_ger_
ber_ot29.html.
8. ÞÍ. For. db. 2/965: Alfred Pulvermacher til forsætis-
ráðherra Íslands, 8. nóvember 1938. Forsætisráðuneytið til
A. Pulvermachers, 18. nóvember 1938.
9. Sjá gagnagrunn Yad Vashem á http://yvng.yadvashem.
org: Pulvermacher, Alfred. Um „sendingu 36,“ sjá http://
db.yadvashem.org/deportation/transportDetails.
html?language=en-&itemId=5092745 (síðast lesið í maí
2016).
10. Um sendingu 36, sjá farþegalista í: http://www.statis-
tik–des–holocaust.de/list_ger_ber_ot-36.html (síðast sótt
6. febrúar 2017).
11. Sjá gagnagrunn Yad Vashem–helfararsafnsins, http://
yvng.yadvashem.org. Rosenthal: Siegbert (f. 1899), Erna (f.
1901) og Denny (f. 1939). Sjá einnig, Hannes Hólmsteinn
Gissurarson: „Gyðingastjarnan og hakakrossinn. Örlög
tveggja útlendinga á Íslandi,“ Þjóðmál (vor 2012), 57–71.
Um þá 86 Gyðinga sem létust í þessum aðförum Ahnen-
erbe, sjá: http://www.jewishgen.org/¬databases/holo-
caust/0154_Natzweiler_medical.html (skoðað síðast 6.
febrúar 2017). Þar segir á minningarskildi: „Hér hvíla lík 86
manna og kvenna sem voru sótt frá ýmsum vinnubúðum
í Austur-Evrópu til búðanna í Struthof [Natzweiler].
Dauðinn kom eftir hryllilegar þjáningar þar sem þau voru
tilraunadýr í nafni vísinda í þjónustu illskunnar.“
12. Sjá til dæmis Beate Meyer: „The Deportations,“ í Jews in
Nazi Berlin. From Kristallnacht to Liberation, 172–183.
13. Farþegalistann má sjá á http://www.statistik–des–
holocaust.de/list_ger_ber_ot32.html. Um „sendingu 32“
má lesa víða, meðal annars á heimasíðu Yad Vashem–
helfararsafnsins í Jerúsalem, http://db.yadvashem.org/
deportation/transportDetails.html?language=en&item-
Id=5092741 (síðast lesið 19. febrúar 2017).
14. ÞÍ. UR. db. 2/965: Utanríkismáladeild til dóms-
málaráðuneytisins, 3. maí 1941. Í bréfinu vísar Stefán Þor-
varðsson í fyrirspurn sendifulltrúa Íslands í Stokkhólmi um
hvort Paula Weg hefði fengið innflutnings- og dvalarleyfi á
Íslandi. Dómsmálaráðuneytið (Gústav A. Jónasson) svaraði
því til að hinn 3. apríl 1940 hafi ráðuneytið veitt konu þes-
sari þriggja mánaða dvalarleyfi með símskeyti til danska
sendiráðsins í Berlín og vildi ítreka heimild hennar.
15. http://www.vg.no/spesial/2015/vaare_
falne/?personId=20762, Türkheimer, Franz Josef (síðast
lesið 19. febrúar 1942).
16. Heimildir um þetta eru komnar frá norska
sagnfræðingnum Bjarte Bruland við Háskólann í Bergen,
meðal annars úr gögnum norska utanríkisráðuneytisins,
„Frågot rör nationella minoriteres ställning Norge“, frá
desember 1942 til janúar 1943. Einnig koma upplýsingar
frá Yad Vashem–safninu í Jerúsalem: http://www.yad-
vashem.org. Clothilde Hanauer, f. Mayer, var frá Berlín en
hafði komist til Harðangurs, þar sem hún bjó í Aalvik. Feliz
Lomnitz fæddist í bænum Gera í Túringíu, nærri Weimar,
árið 1884. Hann bjó í Berlín fyrir stríð. Kona hans Elfriede, f.
Herschel 1883, er skráð með heimilisfang í Ósló fyrir stríð.
Farþegalisti á sendingu 32 er á slóðinni http://www.statis-
tik–des–holocaust.de/list_ger_ber_ot32.html (síðast sótt
19. febrúar 2017). Sumt af þessu fólki var meðal söguhetja
í nýlegri metsölubók um helför norskra Gyðinga, Marte
Michelet: Den største forbrytelsen. Ofre og gjerningsmenn i
det norske Holocaust (Ósló 2014).
17. Sjá, Peter Lande, „Jews who Died in Berlin. July 1943 –
March 1945. Berlin’s Invisible Holocaust Victims“ á www.
jewishgen.com.
18. Um látna Gyðinga frá Þýskalandi, sjá Gedenkbuch
Opher der Verfolgung der Juden unter der nationalsozialis-
tischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933–1945 (Kob-
lenz 1986). Upplýsingar um eftirlifendur fann höfundur
fyrst 1998 þegar hann dvaldist sem gistifræðimaður við
Bandaríska helfararsafnið (The United States Holocaust
Memorial Museum) í Washington DC en ein deild safnsins,
Survivors Registry, safnar nöfnum þeirra sem komust
lífs af og vitað er um. Á sama safni má enn fremur finna
ítarlegar skrár með nöfnum austurrískra og tékkóslóvak-
ískra Gyðinga sem létust í Helförinni. Einnig spurðist
höfundur fyrir hjá Yad Vashem-helfararsafninu í Jerúsalem
og fékk þar góða hjálp. Einnig má finna ýmislegt á Netinu,
til dæmis í ættfræðibönkum Gyðinga (svo sem jewishgen.
org) og á www.geni.com.