Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 28

26 ÞJÓÐMÁL Sumar 2020
Auk samsæriskenninga flæddu vafasöm
sóttvarna- og lækningaráð yfir internetið.
Svindlarar nýttu sér óttann og óvissuna til að
markaðssetja snákaolíu og einhver hélt því
fram að hægt væri að drepa veiruna með því
að innbyrða klór.
Hugmyndir af þessu tagi voru snarlega
leiðréttar. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
brást við og heilbrigðisyfirvöld víða um heim
sendu út upplýsingar um hegðun veirunnar
og vöruðu við skaðlegum húsráðum. Um
allan hinn vestræna heim lögðu fjölmiðlar sig
fram um að leiðrétta rangfærslur. Vinsælir
þáttastjórnendur fjölluðu sérstaklega
um falsfréttir með áherslu á klórdrykkju-
kenninguna, listamenn, stjórnmálamenn
og annað áhrifafólk talaði gegn skottu-
lækningum og almenningur tísti undir myllu-
merkinu #DontDrinkBleach.
Vitaskuld fóru samsæriskenningasmiðir eftir
sem áður hamförum á samfélagmiðlum yfir
meintum launráðum stjórnvalda og alþjóða-
stofnana, einhverjir gripu til vafasamra sjálfs-
lækninga og aðrir sögðu veiruna upplogna
og neituðu að grípa til varúðarráðstafana. En
þar var ekki skorti á réttum upplýsingum um
að kenna, það verður alltaf til fólk sem trúir því
fjarstæðukenndasta sem er í boði hverju sinni.
Á Íslandi sinntu yfirvöld upplýsingaskyldu
sinni hreint prýðilega. Vefurinn covid.is var
uppfærður nánast jafnhratt og tölur bárust
og á daglegum upplýsingafundum var
farið yfir það helsta sem vitað var um þróun
faraldursins. Um leið gafst tækifæri til að
leiðrétta misskilning og rangfærslur.
Forræðishyggja og fjölmiðlafrelsi
Ein birtingarmynd frjáls upplýsingasamfélags
er það sjálfsprottna samfélagsátak sem við
sjáum í viðleitni yfirvalda, fjölmiðla,
heilbrigðis starfsfólks, áhrifafólks og
almennings til að sporna gegn röngum og
skaðlegum skilaboðum um kórónuveiruna.
Frelsið til að dreifa vafasömum hugmyndum
kemur ekki í veg fyrir að falsfréttir séu leið-
réttar. Ég hef ekki séð gögn um útbreiðslu
falsfrétta en líklega hefur hvatning til
klór neyslu náð til mun færri Evrópu- og
Bandaríkja manna en þeirra sem fyrst fréttu
af því ráði þegar þeir sáu viðvaranir. Traust á
frjálsu upplýsingaflæði er þó ekki sjálfgefið
og sú hugmynd að yfirvöld þurfi að hafa
vit fyrir borgurunum lifir góðu lífi við hlið
samsæriskenninga og hættulegra heilsuráða.
Síðari hluta aprílmánaðar skipaði Þjóðar-
öryggisráð vinnuhóp sem ætlað er að
„kortleggja birtingarmyndir og umfang
upplýsingaóreiðu í tengslum við COVID-19
hér á landi og gera tillögur um aðgerðir til
þess að sporna gegn henni“.1 Hvers vegna
talin var þörf á kortlagningu falsfrétta og
misskilnings um veiruna á Íslandi? Voru mikil
brögð að því að fólk gripi til hættulegra ráða?
Fór æstur múgur um götur í þeim tilgangi
að eyðileggja farsímamöstur? Bar einhver
eld að Kínverska sendiráðinu? Nei, ekkert af
þessu gerðist. Okkur stafaði engin óvenjuleg
hætta af falsfréttum, stóra vandamálið var
hversu lítið var vitað með vissu um veiruna
og veikindin sem hún veldur.
Aðalhvatinn að baki framtaki Þjóðaröryggis-
ráðs virðist vera sá að í nágrannaríkjunum var
verið að rannsaka útbreiðslu rangra upp-
Það er full ástæða til að vera vakandi fyrir frelsi fjölmiðla þegar fólk með þessa
afstöðu til sannleikans fer með fjölmiðlaeftirlit og kortlagningu upplýsinga.