Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 89

ÞJÓÐMÁL Sumar 2020 87
Þá er það rækilega tekið fram í samningunum
að bæði þessi stórveldi viðurkenni „algert frelsi
og fullveldi Íslands“, og um það samið að
Banda ríkin og Ísland skiptist á diplómatískum
sendimönnum, sem beinlínis brýtur í bága við
fyrirmæli sambandslaganna.
Að sjálfsögðu voru samningar þessir skildir
af Íslendingum á þann veg, enda beinlínis
orðaðir með það fyrir augum að Bretland og
Bandaríkin viðurkenndu að höft þau, sem
verið höfðu á frelsi Íslands vegna sambands-
laganna annars vegar og hernámsins hins
vegar, væru úr sögunni.
En voru þá ekki nýjar viðjar á landið lagðar með
hervörnum Bandaríkjanna? Enn í dag tala ýmsir,
m.a.s. þeir sem betur ættu að vita, svo sem
her námið haldist enn og á því hafi engin
breyting orðið frá 10. maí 1940. Óþarfi ætti að
vera að fara mörgum orðum um slíkt fávisku-
hjal. Að vísu eru enn hermenn í landinu. En þeir
eru hér ekki, eins og á meðan hernáminu stóð,
gegn beinum mótmælum Íslendinga, heldur
með skýru samþykki þeirra. Frá alda öðli hefur
það tíðkast, að á ófriðartímum hafa ríki kallað
á eða tekið á móti herafla annars ríkis sér til
varnar. Bandaríkin hafa nú bæði herafla og
herstöðvar, sjálfsagt enn öflugri en hér, víðs-
vegar í breska heimsveldinu og í Bretlandi
sjálfu. Engum dettur í hug að halda því fram
að fullveldi Breta sé skert með hersetu þessari.
Aðstaðan er ólík segja sjálfsagt þeir sem bitið
hafa sig fasta í að landið sé enn hernumið. Víst
er það að Bretland myndi öflugra til varnar, ef
Bandaríkin ætluðu að nota herafla sinn þar til
skerðingar frelsis þess og fullveldis, en Ísland
myndi, ef svo færi hér. En réttarmunurinn er
enginn. Réttarstaðan er hin sama hér og þar.
Og hverjum er það til góðs að vera með bolla-
leggingar um að Bandaríkin kunni að ganga á
gerða samninga? Enn hafa þau staðið við alla
sína samninga við Íslendinga. Til hvers hefðu
þau og átt í þessari samningagerð ef þau
ætluðu sér ekki að halda þá? Trúir nokkur því
að Bretland og Bandaríkin hefðu ekki getað
flutt hingað bandarískt lið án okkar samþykkis
ef þessi voldugu stórveldi hefðu viljað?
Það er einmitt vegna þess að Bandaríkin vildu
ekki og ætluðu sér ekki að skerða frelsi eða
fullveldi landsins að hervarnarsamningurinn
var gerður.
En hervarnarsamningurinn hafði einnig mikil
áhrif að öðru leyti og braut í bága við
sambands lögin enn frekar en áður var á
drepið. Með honum varð gerbreyting á utan-
ríkisstefnu Íslands.
Þangað til höfðu Íslendingar stranglega fylgt
því fyrirmæli 19. gr. sambandslaganna að Ísland
lýsti ævarandi hlutleysi sínu. Af þessari stefnu
leiddi algert athafnaleysi í utanríkismálum,
öðrum en þeim sem varða verslun og viðskipti.
Reglan varð sú ein að bíða og sjá hvað setti.
Með hervarnarsamningnum var í fyrsta skipti
og á eftirminnilegan hátt horfið frá þessari
reglu. Hlutleysisyfirlýsingin í 19. gr. sambands-
laganna var brotin. E.t.v. ekki þegar í stað, en
að því var stefnt þar sem allir bjuggust við
að Bandaríkin myndu áður en lyki lenda í
ófriðnum svo sem brátt varð.
Eigi verður um það deilt að horfið var frá hinu
algera hlutleysi af ríkri nauðsyn. En þarna er
enn eitt dæmi þess að straumur tímans ber í
brott hvert fyrirmæli sambandslaganna af
öðru, og að þessu sinni áttu Bretland og
Bandaríkin beinan hlut að.
Mikilsverðara er þó hitt, að atburðirnir höfðu
kennt Íslendingum að einangrun þeirra var úr
sögunni. Þeir urðu að taka upp athafnasemi
í utanríkismálum. Sjá landi sínu borgið með
samningum við stórveldin og þora að velja á
milli.
En þetta hlaut að leiða til þess að Íslendingum
sýndist tímabært að koma stjórnskipun sinni
og utanríkisþjónustu í fast horf.
Að öllu þessu athuguðu var það sjálfsagt mál
að allir þingflokkar urðu sammála um það
sumarið 1942 að þá væri tímabært að ganga
frá formlegum sambandsslitum við Danmörk
og endanlegri stjórnskipun íslenska ríkisins.
Þessu varð þó ekki svo skjótt lokið sem
fyrirhugað hafði verið, því að fyrir tilmæli
Bandaríkjastjórnar var þessu frestað um sinn.