Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 91

ÞJÓÐMÁL Sumar 2020 89
Endalok þessara mjög vinsamlegu orðaskipta
Bandaríkjanna og Íslands urðu því þau, að
annars vegar gafst Íslendingum færi á að sýna,
að þótt þeir mætu algert stjórnskipulegt
sjálfstæði sitt svo mikils, að þeir yndu illa öllum
drætti þess, þá mátu þeir þó ennþá meira
baráttuna fyrir því, að stjórnskipulegt sjálfstæði
smáríkja yrði í framtíðinni viðurkennt og
einhvers virði í reynd, en hins vegar lýstu
Banda ríkin viðurkenningu sinni á að Ísland
yrði lýðveldi 1944.
Sumir kalla þetta raunasögu. Ég kalla það stór-
felldan ávinning í sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar. Einkum þegar athugað er að afnám
konungdæmisins er einmitt hið eina atriði í
öllu sjálfstæðismálinu sem efasamt er hvort
unnt er að framkvæma á strangformlegan
hátt, þótt hins vegar verði eigi brigður á það
bornar að frumréttur viðurkenndrar fullvalda
þjóðar sé að ákveða sjálf stjórnarfyrirkomulag
sitt, og þar með hvort hún vill heldur hafa
konungsríki eða lýðveldi. Nú er fengin ótvíræð
viðurkenning voldugasta lýðveldisins fyrir
réttmæti ákvörðunar Íslendinga um þetta eina
umdeilanlega atriði.
Þetta er því þýðingarmeira sem samhliða þessu
var samþykkt stjórnarskrárbreyting er stórlega
greiddi fyrir stofnun lýðveldis og afnámi
sambandslaganna. Áður en síðari stjórnar-
skrárbreytingin á árinu 1942 öðlaðist gild,
þurfti til þessara ákvarðana samþykkt tveggja
þinga með þingrofi og almennum kosningum
á milli, þjóðaratkvæði og staðfesting konungs
eða handhafa konungsvalds. Samkvæmt
hinum nýju stjórnarskrárfyrirmælum nægir
samþykki einungis eins þings og staðfesting
þeirrar samþykktar með þjóðaratkvæði. Í þessu
er m.a. fólgið það mjög mikilsverða nýmæli,
að ekki þarf samþykki konungs eða handhafa
valds hans á afnámi konungdæmisins, heldur
er það þjóðin sjálf, sem endanlega kveður á
um þetta, svo sem vera ber.
Síðari hluta ársins 1942 horfði sjálfstæðismálið
því svo við, að úr sögunni virtist vera sá
ágreiningur sem um skeið hafði verið um
það hvort fara skyldi svokallaða hraðfara eða
hægfara leið. Allir, eða svo nær, voru horfnir frá
því að láta sambandsslit og stofnun lýðveldis
taka gildi fyrr en eftir árslok 1943 nema því
aðeins að að höndum bæri sérstök atvik sem
sjálfsagt gerðu að skjótara yrði við brugðið,
og höfðu menn einkum í huga, ef ófriðarlok
yrðu fyrr en við var búist. Hinu hafði þá um
langa hríð enginn haldið fram á almannafæri,
að draga bæri sambandsslitin lengur en eitt-
hvað fram á árið 1944, þegar þau voru heimil
eftir ótvíræðum ákvæðum sambandslaganna
sjálfra.
Í milliþinganefndinni í stjórnarskrármálinu
reyndist og svo, að þar urðu allir sammála.
Höfðu einstakir nefndarmenn þó á sínum
tíma, þ.e. fyrri hluta árs 1941, verið mjög
ósammála um hvort hægt eða hratt skyldi
farið. Undir öruggri forystu Gísla Sveinssonar,
forseta sameinaðs Alþingis, varð nefndin nú í
vor einhuga um að leggja til að sambandinu
yrði slitið og lýðveldi stofnað hér á landi eigi
síðar en 17. júní 1944.
Um minni háttar atriði ríkti smávægilegur
ágreiningur. Meiri hluti nefndarinnar vildi að
forsetinn yrði fyrst um sinn kosinn af Alþingi til
fjögurra ára í senn. Allir lögðu til að vald hans
yrði sem líkast valdi konungs, þó svo, að hann
fengi ekki skilyrðislausan rétt til synjunar laga-
frumvarpa. Að öðru leyti er stjórnar skránni
ekki breytt nema að því leyti sem beinlínis
leiðir af sambandsslitum, enda er ráð fyrir því
gert að nefndin starfi áfram til frekari endur-
skoðunar stjórnarskrárinnar.
Tillögur nefndarinnar eru í samræmi við síðari
stjórnarskrárbreytinguna 1942. Er það og
höfuðnauðsyn að halda þessum breytingum
stjórnarskrárinnar alveg sér og blanda eigi
sjálfri stofnun lýðveldisins inn í önnur minni
háttar atriði sem verða mættu til sundrunar
þjóðinni og tafar málinu. Geta menn og væntan-
lega nú glögglega greint hvort það hefði orðið
til fyrirgreiðslu sambandsslita ef þau hefðu
t.d. átt að tengjast við svo umdeilt atriði sem
breytingu á kjördæmaskipun landsins.