Þjóðmál - 01.06.2020, Page 69

ÞJÓÐMÁL Sumar 2020 67
Bandalag Hitlers og Stalíns, sem handsalað
var í aðdraganda innrásar Þjóðverja í Pólland,
birtist andstæðingum þessara ógnarstjórna
í vestrænu lýðræðisríkjunum því sem rökrétt
þróun. Víglínurnar væru nú skýrt dregnar;
öðru megin væri vestræn siðmenning í formi
vestrænu lýðræðisríkjanna og hinum
megin andvestræn villimennska fasismans
og kommúnismans. Innrás Þýskalands
þjóðernis sósíalismans í Sovétríkin í júní 1941
breytti hins vegar þessari stöðu með öllu.
Með banda lagi Stalíns og vestrænu lýðræðis-
ríkjanna gegn Hitler öðlaðist kommúnisminn
ákveðið lögmæti – jafnvel þó að glæpir Stalíns
væru, ef eitthvað var, enn víðtækari en Hitlers.
Þetta bandalag stríðsáranna gat af sér
ákveðna hugmyndafræði eftir stríð – and-
fasismann – sem leit á Sovétríkin sem afl til
góðs sem, þrátt fyrir tímabundna erfiðleika
og harðindi, væri fulltrúi réttlætis og man-
núðar og sem hlyti á endanum að sigra. Á
sama tíma væri þjóðskipulag Bandaríkjanna
og vestur-evrópsku lýðræðisríkjanna, sem
byggði á markaðshagkerfi og einstaklings-
frelsi, í eðli sínu fasískt. Algjör tortíming
þjóðernissósíalismans og þær miklu fórnir
sem baráttan við Hitler hafði krafist af Sové-
tríkjunum margfaldaði síðan tilfinningaleg
áhrif þessarar hugmyndafræði. Þá spilaði
áróður austantjaldsríkjanna einnig stórt
hlutverk enda andfasismi opinber hug-
myndafræði Austur-Þýskalands, sem vísaði
iðulega til Berlínarmúrsins sem „andfasíska
varnarveggsins“. Óhætt er að segja að and-
fasisminn hafi náð valdi á stórum hluta men-
ningarelítu Vestur-Evrópu frá stríðslokum,
jafnvel meðal þeirra sem annars litu ekki á sig
sem kommúnista.
Jöfnuður og jafnrétti
Öllu heilli björguðu Bandaríkjamenn Vestur-
Evrópu frá þeim örlögum sem féllu í hlut
ríkjanna austan járntjaldsins. Andfasisminn
dafnaði hins vegar vel í vestanverðri álfunni
í skjóli bandarískrar herverndar og krafti
sterkrar stöðu kommúnistaflokka. Í París
voru eftirstríðsárin sérstaklega rík uppspretta
róttækra hugmynda, frá tilvistarhyggju Sartres
til póstmódernisma og póststrúktúralisma
Foucaults, Derrida, Deleuze og Lyotards. Þessir
hugsuðir endurómuðu gagnrýni róttæku
Upplýsingarinnar á menningararf Vesturlanda
en þó frá sjónarhóli andrökhyggju. Byggðist
nálgun þeirra ekki síst á kenningu Marx um
að öll hugmyndafræði sé aðeins birtingar-
mynd ríkjandi hagsmuna. Póstmódernistarnir
bættu hins vegar um betur og héldu því fram
að öll þekking, þar á meðal sú sem leiddi af
náttúruvísindunum, væri í raun huglæg og
menningarlega skilyrt.
Sigurför póstmódernisma og póststrúktúral-
isma innan félagsvísindadeilda háskólanna
hefur varpað enn frekari vafa á tilkall félags-
vísindanna til vísindalegrar hlutlægni. Það
tilkall var raunar alltaf frekar veikt; það var jú
Marx sem taldi að mannlegt samfélag
stjórnaðist af vísindalegum lögmálum. En
í kjölfar þeirrar öldu róttækni sem skók
háskólasamfélagið upp úr 1968 hóf póst-
módernisminn að geta af sér hinar ýmsu
undirgreinar, sem kalla mætti „gremjufræði“,
og sem áttu það sameiginlegt að fordæma
sögu Vesturlanda sem samfellda vegferð
óréttlætis og undirokunar. Nálgun þessara
fræða byggðist á að endurtúlka söguna á
grundvelli tíðaranda nútímans og að skipta
öllum einstaklingum upp í tilbúna hópa
byggða á kyni, hörundslit og öðrum ytri
einkennum. Óháð eigin fjölskyldusögu eða
einstaklingsbundnum aðstæðum væru
einstaklingar ekki annað en fulltrúar sinna
tilbúnu hópa. Tilvera þeirra sem tilheyrðu
sögulega undirokuðum hópum ætti
að byggjast á sífelldri meðvitund um
fórnarlambs stöðu sína en þeir sem tilheyrðu
ætluðum forréttindahópum ættu að nálgast