Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 17

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
1918
19. öld sem menn fóru að gefa skrifum þessa 16. aldar manns um þjóðarétt
verulegan gaum og þá sökum þess hversu langt þau þóttu vera á undan sinni
samtíð í ýmsum efnum. Þannig skrifaði Gentili árið 1585 þrjú rit um rétt
sendimanna sem hverfðust um mál spænska sendiherrans Mendoz sem rekinn
var frá Englandi vegna gruns um aðild að samsæri gegn Elísabetu I. drottningu.
Þá skrifaði Gentili árið 1589 þrjár ritgerðir um lög í stríði eftir misheppnaða
tilraun spænska flotans til árásar á England er urðu síðan grunnur að höfuðritum
hans á því sviði sem komu út árið 1598 auk þess sem hann gaf árið 1599 út tvö
rit um hernað Rómverja og kenningar um hið réttláta stríð. Þá blandaði hann sér
í umræður um stjórnskipunarmál á Englandi með skrifum sínum og þótti vera
hallur undir Jakob I. konung og hugmyndir um sterkt konungsvald gagnvart
páfavaldinu og þegnunum en síðustu æviárin var Gentili í þjónustu spænska
sendiráðsins í London.28
Eins og títt er um andans menn var Gentili ekkert sérstaklega hátt skrifaður
í lifanda lífi en fræði hans voru að segja má vakin til lífs að nýju eftir miðja 19.
öld í verkum Thomas Erskine Holland um lög í stríði. Sýn Gentili var þó í anda
fyrri alda nokkuð frábrugðin síðari tíma sýn á þjóðarétt sem sérstaks réttarkerfis
reglna er leiða af sammæli fullvalda ríkja. Þannig leit Gentili líkt og margir
samtímamanna hans fremur á regluverkið sem einhvers konar samsafn af reglum,
og þar á meðal af meiði eðlisréttar, sem virtust gilda í lögskiptum hvers kyns aðila
þvert á landamæri ríkja. Í fyrrgreindu þriggja binda riti Gentili Um lög í stríði frá
1598 staðhæfði hann að í fyrri fræðiskrifum hefði þetta tiltekna viðfangsefni
jafnan verið vanrækt sem fræðilegt viðfangsefni en greina mætti þar vissar
gildandi reglur, meðal annars út frá því sem enn væri tiltækt úr hinum forna
Rómarrétti sem fengist hafi við viðfangsefnið. Mætti þannig enn greina almenn
svör við lykilspurningum út frá Rómarrétti og af því leiddi Gentili fram þá
meginkenningu sína að réttmætt stríð væri jafnan háð til þess að ná fram einhvers
konar rétti í samskiptum þjóða, þ.e. til að verja sig eða til að leiðrétta órétt af
hálfu gagnaðila, en slíkan grundvöll réttlætis leiddi hann einkum af
siðfræðiskrifum Aristótelesar um réttlætið. Af þessu leiddi Gentili síðan fram
kenningar sínar um réttmætar ástæður þess að fara í stríð, hvernig stríð mætti há,
o.s.frv. Ekki væri til dæmis unnt að réttlæta stríð með guðlegri forsjón eða af
trúarástæðum, a.m.k. ekki í milliríkjasamhengi.29 Óljóst er hvort eða hvaða áhrif
framúrstefnuleg skrif Gentili um þjóðarétt höfðu fyrr en síðar meir og það kom
í öllu falli í hlut annars manns að öðlast frægð fyrir nokkuð viðlíka hugmyndir
um þjóðarétt. Sá hét sem fyrr segir Húgó Grótíus og átti eftir að hafa slík áhrif
að hann er iðulega nefndur lærifaðir nútímaþjóðaréttar. Verður nú fjallað frekar
um hann, en jafnframt þar á eftir stuttlega um annan samtímamann hans sem átti
eftir að setja svip sinn á síðari tíma hugmyndir um þjóðarétt og fleira,
bölsýnismanninn Hobbes.

28 Merio Scattola, „Alberico Gentili (1552–1608)“, í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The
Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1092–1093.
29 Sama heimild bls. 1093–1096.
4 Aldafar 17. aldar — Húgó Grótíus lærifaðir
þjóðaréttarins og bölsýnismaðurinn Hobbes30
Þegar komið er fram á 17. öld fór að bera æ meira á því að vaxandi flotaveldi í
norðanverðri Evrópu, Frakkland, England og Holland, sem ekki höfðu verið
aðilar að skiptingu veraldarinnar í áhrifasvæði milli gömlu stórveldanna, Spánar
og Portúgals, með blessun páfa, ætluðu ekki að una slíku fyrirkomulagi einokunar
í verslun og nýtingu auðlinda í Asíu, Ameríku og Afríku og í siglingum á
úthöfunum. Þeirra beið því verkefni sem var a.m.k. að hluta til lögfræðilegs eðlis,
það er að hnekkja lagarökum fyrir slíkri einokun og útskýra jafnframt á hvaða
rökum kröfur þeirra sjálfra um aðgang ættu þá að byggjast. Töldu valdhafar
þjóðríkjanna þriggja að samkomulag konunga Spánar og Portúgals hefðu í besta
falli þýðingu fyrir þá innbyrðis og að blessun páfa á skiptingunni hafi farið út fyrir
geistlegt vald hans.31 Angi af þessum deilum birtist í átökum Hollendinga við
Portúgala um siglingar og verslun í Austur-Indíum en Portúgalar töldu
samkvæmt framansögðu að þetta væri með réttu þeirra löghelgaða áhrifasvæði.
Fór floti Portúgala fram af hörku gagnvart kaupskipum Hollendinga sem tóku
ákveðið á móti samfara vexti hins öfluga hollenska Austur-Indíafélags (VOC)
sem sett var á fót árið 1602. En til að rökstyðja slíkar aðgerðir þurfti fræðimenn
í lögum og á daginn kom að Hollendingar höfðu einn slíkan afburðamann.
Hollendingurinn Hugh de Groot eða Húgó Grótíus á latínu (1583–1645) átti
sérlega viðburðaríka ævi. Ellefu ára hóf hann háskólanám, þremur árum síðar
kom fyrsta bókin eftir hann út og fyrir hálffertugt hafði hann gegnt
þýðingarmiklum opinberum embættum, en í kjölfar valdabaráttu í heimalandi
hans var hann hnepptur í ævilangt fangelsi þar sem hann, eftir tveggja ára
fangelsisvist, slapp úr prísundinni með mjög ævintýralegum hætti. Síðasta
aldarfjórðung ævi sinnar var Grótíus í útlegð og þá lengstum í Frakklandi en
sinnti þó áfram fræðistörfum ásamt því að gegna ýmsum embættisstörfum, meðal
annars sem sendiherra Svíþjóðar í París. Þrátt fyrir þetta viðburðaríka lífshlaup á
Grótíus að hafa sagt á dánarbeði sínu: „Með því að reyna að skilja marga hluti,
hef ég í reynd engu áorkað.“32 Þótt margt megi segja um æviskeið Grótíusar þá
geta fæstir tekið undir þessi andlátsorð, svo miklu afkastaði hann og sem dæmi
liggja eftir hann á yfir fimmta tug fræðirita, flest gefin út á latínu, um svo ólík efni
sem guðfræði, sögu, heimspeki og lög.33 Mikilverðasta framlag Grótíusar til
fræðanna var án efa á því sviði sem í dag kallast þjóðaréttur og hefur hann oft

30 Rétt er að geta um að neðangreind umfjöllun um Húgó Grótíus byggir í verulegum efnum á skrifum
okkar Helga Áss Grétarssonar í greininni „Húgó Grótíus — lærifaðir þjóðaréttar — æviágrip og
helstu hugmyndir” (n 3).
31 Neff (n 5) bls. 126.
32 Stephen C. Neff, Hugo Grotius: On the Law of War and Peace (Cambridge University Press 2012) bls.
xxi.
33 Ledley Bull, „The Importance of Grotius in the Study of International Relations“ í Hedley Bull,
Benedict Kingsbury og Adam Roberts (ritstj.), Hugo Grotius and International Relations (Clarendon 2002)
bls. 67.