Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 23

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
2524
taldi að aðgreina bæri lög og trúarbrögð þar sem lögin snerust aðeins um
veraldleg réttindi og skyldur. Jafnvel þótt guð væri ekki til myndi eðlisréttur gilda
um þá birtingarmynd sem væru mennirnir og samfélag þeirra.58 Eðlisréttur væri
eilífur og óumbreytanlegur á meðan mannasetningar, sem gátu ýmist verið
staðbundinn réttur, gilt í ríki eða jafnvel í samskiptum ríkja með þeirra samþykki,
byggðust á vilja valdhafanna.59
Þótt Grótíus hafi vissulega, líkt og ýmsir samtíðarmenn hans á borð við
Francis Bacon, René Descartes og Galíleó, verið sporgöngumaður
upplýsingarinnar þá kallaðist hann auðvitað í verkum sínum ríkulega á við
hugmyndir fyrri tíma manna um lög og lögfræði og ber þar helsta að nefna þá
Ísidór frá Sevilla, Tómas frá Akvínó, Francisco de Vitoria, Francisco Suárez og
Alberico Gentili.60 Þá sótti Grótíus almennt, líkt og flestir samtíðarmenn hans,
hugmyndir í speki Aristótelesar, til stóuspekinga, í klassíska hefð Rómarréttar og
til biblíuskrifa, svo segja má að hann hafi hugmyndafræðilega allt eins verið
fulltrúi hinna íhaldssömu miðalda fremur en síðari tíma hugmynda um lög og
rétt.61 Sérstaða Grótíusar helgast hins vegar af því að það var hann er fyrstur setti
með áhrifaríkum hætti fram hugmyndina um þjóðarétt sem heildstætt regluverk
sem síðari tíma fræðimenn og fulltrúar ríkja tóku síðan einkum mið af.62
Að þess tíma hætti notaði Grótíus mikið líkingar milli einstaklinga og ríkja
auk þess að beita afleiðslu (deduction) til að leiða fram reglur af eðlisrétti. Leit
hann á ríki sem stærri einingar fyrir einstaklinga í tilteknum samfélögum og að
valdhafar þar hefðu þegið fullveldisréttinn frá einstaklingunum. Af því hlyti að
leiða að réttindi og skyldur ríkja gætu ekki verið annars eðlis en einstaklinganna
sem þau leiddu rétt sinn frá.63 Hvað varðar eðlisrétt, sem var að mati Grótíusar
æðsta réttarheimildin, þá taldi hann að sama grundvallarlögmál hlyti að gilda um
ríki og einstaklinga í náttúrunni sem væri grundvallarrétturinn til að viðhalda
sjálfum sér og er að segja má frumregla Grótíusar.64 Af henni leiddi Grótíus
réttinn til að verja sig og til að tileinka sér nauðsynleg gæði án þess að gengið væri
á réttindi annarra.65 Af því leiddi hann síðan fram þær grunnreglur að fyrir illvirki
bæri að refsa en fyrir góðverk skyldi launa.66 Þá taldi Grótíus að öll réttarkerfi
hlytu að byggjast á þeirri grunnreglu Rómarréttar að samninga bæri að virða og
ríki yrðu því að vera í vissu jafnvægi og hafa bolmagn til að standa við samninga.67

58 Skirbekk og Gilje (n 7) bls. 251.
59 Neff (n 32) bls. xxii.
60 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 214–217; Neff (n 32) bls. xxv; Richard Tuck, The Rights of
War and Peace: Political Thought and the International Order from Grotius to Kant (Oxford University Press
1999) bls. 108.
61 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 215; Neff (n 32) bls. xxi–xxii.
62 Hill (n 36) bls. 3–4.
63 Tuck (n 37) bls. 508–509.
64 Sama heimild bls. 506.
65 Sama heimild bls. 507–508.
66 Armitage (n 41) bls. xiv.
67 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 217.
Þýðingarmestu rit Grótíusar á sviði þjóðaréttar voru annars vegar De Jure
Pradeae Commentarius (Grótíus hafði gefið handritinu nafnið De Rebus Indicis en
útgefendurnir breyttu síðar heitinu) og hins vegar fyrrnefnt De Jure Belli ac Pacis.
Eins og þegar hefur verið getið kom síðarnefnda ritið fyrst út árið 1625, en
eingöngu einn kafli í hinu fyrrnefnda var birtur á meðan Grótíus var enn á lífi og
nefndist sem fyrr segir Mare Liberum (Frelsi hafsins) og kom út árið 1609.68
Handritið að De Jure Pradeae kom hins vegar ekki fyrir sjónir almennings fyrr en
árið 1864 þegar það var selt á uppboði og var það gefið út opinberlega í fyrsta
skipti fjórum árum síðar.69 Náin tengsl eru milli þessara rita þar sem margar
hugmyndir sem komu fram í De Jure Pradeae voru nánar útfærðar í höfuðritinu De
Jure Belli ac Pacis.
Í öðrum kafla De Jure Pradeae setur Grótíus fram níu algildar reglur og þrettán
lögmál sem leiða af eðlisrétti. Reglurnar níu taldi Grótíus að flestir skynsamir
menn gætu ekki vefengt. Lögmálin þrettán voru með einum eða öðrum hætti
leidd af reglunum. Þau gildi (eða norm) sem leiddu af reglunum og lögmálunum
væru æðri mannasetningum, þ.e. sett lög manna hlytu að víkja ef þau væru
andstæð þessum gildum eðlisréttar. Það leiddi meðal annars af þessum eðlisrétti
að menn mættu grípa til sjálfsvarnar og vernda það sem væri þeim mikilvægast.
Jafnframt skyldi maður ekki skaða samborgara sína og ekki heldur taka sér
verðmæti sem þegar tilheyrðu öðrum. Við túlkun á þessum reglum eðlisréttar ber
að hafa í huga að Grótíus taldi þær einnig eiga fullum fetum við í samskiptum
fullvalda og jafnstæðra ríkja.
Með stoð í framangreindum frumgildum gat Grótíus dregið ýmsar ályktanir
um það hvaða lög og reglur hlytu að gilda í samskiptum ríkja. Þannig kom fram
í Frelsi hafsins að ólíkt því sem gilti um landsvæði þá gæti enginn tileinkað sér
hafrýmið. Þetta stafaði að hans mati af því að hafið væri það stórt að enginn hefði
tök á að viðhalda umráðum sínum yfir því til lengri tíma litið. Jafnframt leiddi
hagnýting þess með siglingum, fiskveiðum og öðrum hætti ekki til tjóns fyrir
neinn. Rök Grótíusar fyrir frelsi hafsins voru því öðrum þræði reist á því lögmáli
að hver og einn mætti tileinka sér það sem ekki tilheyrði öðrum, sérstaklega ef sú
tileinkun væri til þess fallin að hjálpa viðkomandi að lifa gagnlegu lífi. Af þessu
leiddi að einkaréttur yfir hafsvæði yrði eingöngu réttlætanlegur með tilliti til
ákveðinnar nauðsynjar, en hún væri almennt ekki fyrir hendi. Í öllum aðalatriðum
var kenning hans sem sagt sú að hvorki eðlisrök né fyrirliggjandi mannasetningar
gætu tryggt einstökum ríkjum eða mönnum rétt til að takmarka nokkrum frjálsa
hagnýtingu hafsins. Aftur á móti viðurkenndi Grótíus síðar, í De Jure Belli ac Pacis,
að ríki mætti tileinka sér hafsvæði nálægt ströndum sínum.70 Hagnýting hafsins
skyldi því vera frjáls að frátöldu takmörkuðu svæði með ströndum ríkja sem
samsvarar nú í megindráttum sjónarmiðum í þjóðarétti um landhelgi.

68 Þegar ritið kom upphaflega út var höfundur þess nafnlaus.
69 Hið heildstæða handrit af De Rebus Indicis uppgötvaðist ekki fyrr en afkomendur Grótíusar hugðust
selja skjalasafn hans árið 1864, en 19. aldar útgáfan fékk sem áður segir heitið De Jure Praedae
Commentarius. Tuck (n 60) bls. 81; Armitage (n 41) bls. xiii; Hill (n 36) bls. 7.
70 Richard Barnes, Property Rights and Natural Resources (Hart Publishing 2009) bls. 171.