Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 27

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
2928
Grótíusi og fleirum, sem tilheyrðu arfleifð miðalda, þá vildi Hobbes í skrifum
sínum sýna fram á að hið náttúrulega ástand mannlegs samfélags markaðist ekki
af reglu eða því að maðurinn væri félagsvera líkt og Aristóteles hafði lagt áherslu
á, heldur einkenndist tilvera manna miklu fremur af ótta, ofbeldi og óreiðu.79 Með
hliðsjón af þessu varpaði Hobbes inntaki hefðbundins eðlisréttar fyrir róða en
leitaðist við að sýna fram á að hinn eini sanni eðlisréttur helgaðist af þeim
frumrétti manna að geta varið hendur sínar og af því leiddi frumskylda um að
virða gerða samninga, einkum samfélagssáttmálann sem lægi sérhverju samfélagi
til grundvallar til þess að halda mætti aftur af óreiðunni.80 Þessar hugmyndir
Hobbes fólu í sér að valdhafar ríkja töldust þá heldur ekki bundnir á klafa
fjölmargra reglna hefðbundins eðlisréttar heldur væru þeir fullvalda í skjóli
samfélagssáttmálans um að tryggja vernd. Ólíkt veröld klassíska eðlisréttarins þá
væri innbyggð togstreita einstaklingsréttinda og almannahags.81 Heimfært yfir á
ríki gætu samskipti þeirra eftir kenningum Hobbes aðeins sætt þeirri reglu er
leiddi af skýrum samningum þeirra á milli sem ættu hagsmuni af því að tryggja
öryggi sitt og þegnanna. Hugmyndum Hobbes sér stað í verkum Spinoza (1632–
1677) og síðari tíma raunhyggjuhugmyndum um þjóðarétt, en þær eiga fremur
fátt sammerkt með meginstraumskenningum af meiði eðlisréttar á 17. og 18. öld,
sem birtast til dæmis í verkum Pufendorf, og fylgdu fremur hefðbundinni arfleifð
þeirra Aristótelesar, Tómasar og Grótíusar.82
Þótt hugmyndir manna á borð við Hobbes hafi síðar haft þýðingu í
kenningaflóru þjóðaréttarins voru það þó leiðandi 17. aldar lagahugmyndir
Suárez og Grótíusar sem mörkuðu einkum skilin frá miðalda nálgun á samleik og
þýðingu eðlisréttar og ius gentium þegar kom að ríkjum og samskiptum þeirra og í
átt til þess þjóðaréttar sem við nú þekkjum. Segja má að lykillinn hafi öðru fremur
verið sá að aðgreina þessi tvö réttarsvið þar sem inntak eðlisréttar og hreinar
afleiður hans dugðu einfaldlega ekki lengur til þess að útskýra flókin samskipti
ríkja þótt vissulega væru þau lög alþjóðleg í sjálfu sér. Grunnur eðlisréttar voru
fastar reglur sem miðuðu við breytni og samskipti manna en ekki ríkja sem slíkra
svo eðli ius gentium hentaði öllu betur sem tæki til þess að útskýra reglur sem giltu
á milli ríkja almennt. En eftir daga Suaréz og Grótíusar þá bar fræðimönnum í
breyttum heimi þó ekki alls kostar saman um áherslurnar.

79 Skirbekk og Gilje (n 7) bls. 262–263.
80 Neff (n 5) bls. 166–167.
81 Koskenniemi (n 4) bls. 85.
82 Hugmyndir Hobbes um samfélagssáttmála réttlættu völd þeirra fullvalda sem höfðu burði til þess
að koma á reglu og uppfylla þannig samfélagssáttmálann. En fræðimenn á 17.–19. öld á borð við
Locke, Rousseau og Mill sem kölluðust á við þessar hugmyndir Hobbes höfðu öllu meiri áhyggjur af
því hvernig fara mætti með slíkt vald.
5 Kunnir sporgöngumenn Grótíusar á 17.–18. öld —
Pufendorf, Wolff, Bynkershoek og Vattel
Þótt deila megi um hversu mikla þýðingu lyktir þrjátíu ára stríðsins í Evrópu
(1618–1648) höfðu fyrir tilurð nútímahugmynda um fullvalda ríki og tilurð
þjóðaréttar sem sérstaks réttarkerfis í samskiptum þeirra þá ber þó flestum saman
um að um það leyti hafi orðið viss vatnaskil hvað þetta varðar. Westfalen-
friðarsamkomulagið 1648 var að lokum innsiglað annars vegar með friðargerð í
Osnabruck milli Svíþjóðar og Hins heilaga rómverska keisaradæmis og þýskra
prinsa og hins vegar friðargerð í Munster milli Frakklands og Hins heilaga
rómverska keisaradæmis og þýskra prinsa. Sú aðild markar að staða hinna þýsku
prinsa og ríkja þeirra var nú formlega viðurkennd sem aðgreind frá keisaranum.83
Einnig fól þetta í sér að staðfest var friðargerðin í Augsburg frá 1555 um að hvert
fullvalda ríki ákvæði sinn sið.84 Enginn valdhafanna skeytti lengur um það þótt
páfinn teldi slíka friðargerð hina mestu ósvinnu og að engu hafandi. Öld fullvalda
ríkja var runnin upp og þau settu nú leikreglurnar í samskiptum sínum en þó með
þeim fyrirvara að hugmyndir um eðlisrétt lifðu þó enn góðu lífi og raunar svo að
stundum er vísað til tímabilsins frá 17. og fram á 18. öld sem gullaldar
eðlisréttarins. En eðlisréttur átti nú sem fyrr þann fylginaut sem voru reglur af
meiði ius gentium og sá fylginautur átti svo síðar eftir að vaxa og dafna samfara
eðlisrétti og er leið að 19. öld vaxa honum yfir höfuð sem nálgun á lögin eins og
síðar verður vikið hér frekar að.85
Eftir Westfalen-friðinn í Evrópu og fráfall Grótíusar um miðja 17. öld
myndaðist að segja má stig af stigi nokkur hugmyndafræðilegur klofningur um
réttan grundvöll þjóðaréttar milli eindreginna eðlisréttarmanna annars vegar og
svonefndra Grótíusarmanna hins vegar, þótt flestir sporgöngumenn Grótíusar úr
hópi eðlisréttarmanna með Pufendorf fremstan í flokki hafi einmitt talið sig vera
að feta í fótspor hans.86 Í stórum dráttum lögðu eðlisréttarmenn áherslu á það að
einungis eðlisréttur gæti verið grundvöllur bindandi reglna í samskiptum ríkja en
Grótíusarmenn lögðu áherslu á að Grótíus hefði vísað til þess að ius gentium gæti
jafnframt verið sjálfstæður grundvöllur slíkra reglna og byggði þá á sammæli ríkja.
Almennt mætti einnig segja að aðferðafræði eðlisréttarmanna hafi lagt áherslu á
rökhyggju og aðferð röklegrar afleiðslu út frá hinum óbreytanlegu reglum
eðlisréttar á meðan hinn hópurinn var að fikra sig meira í átt að hagnýtri
raunhyggju í krafti aðleiðslu með hliðsjón af eiginlegri framkvæmd og sammæli
ríkja.87 Nokkur einföldun felst þó í að skipta fræðimönnum eindregið í tvær slíkar
fylkingar því í raun var þetta meira eins og kvarði sem lá frá eðlisrétti og til þess

83 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 213.
84 Klabbers (n 35) bls. 5.
85 Neff (n 5) bls. 140–141.
86 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 219.
87 Neff (n 5) bls. 179.