Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 31

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
3332
yfirráða ríkis yfir landsvæði sínu, bann við íhlutun í einkamálefni ríkis og hvers
vegna ríki væru sem slík bundin af þjóðarétti, sem allt teljast
grundvallarviðfangsefni enn í dag í þjóðarétti.94
Heimspekingurinn og stærðfræðingurinn Christian Wolff (1679–1754) sótti
líkt og Pufendorf menntun sína til Háskólanna í Leipzig og Jena og þótti ekki
síður áhrifamikill fræðimaður á sinni tíð. Heldur meiri styr stóð þó um Wolff,
sem árið 1707 var skipaður prófessor við Háskólann í Halle, en var síðan flæmdur
þaðan árið 1723 fyrir efasemdir í trúmálum og fór þá yfir til Háskólans í Marburg
uns hann sneri síðan aftur til starfa í Halle árið 1740 fyrir tilstilli Friðriks mikla
Prússakonungs sem veitti Wolff titil baróns.95 Wolff þótti einstakur fjölfræðingur
á sinni tíð og væri allt of langt mál að telja hér upp verk hans en þjóðaréttur var
eitt af þeim viðfangsefnum sem hann fléttaði inn í fræði sín og ritaði hann mikið
verk á því sviði árið 1749 sem nefndist Jus gentium methodo cientifica pertractatum. Líkt
og Pufendorf og aðrir samtíðarmenn hans nálgaðist Wolff þjóðarétt einkum út
frá eðlisrétti þótt hann kæmist að þeirri niðurstöðu í anda Grótíusar að
manngerðar ius gentium reglur skiptu einnig máli. Grunnkenning Wolff byggði á
því að maðurinn hlyti að stefna að því að reyna að fullkomna mennskuna í
samfélaginu. Lykillinn að því væri skynsamleg innsýn í mannlegar aðstæður og
stöðu mannsins í sköpunarverkinu, en þeir kraftar sem verkuðu í aðra átt væru
einkum fáfræði og hvatvísi. Yfirfært á ríki og samskipti ríkja þá hvíldu þessar
skyldur um að fullkomna mennskuna á þeim sem færu með stjórn ríkja um að
halda uppi samfélagi velferðar og öryggis sem gæti fræðilega séð náð fullkomnun
í alþjóðasamfélagi sem vegsamaði slík gildi (civitas maxima).96 Að mati Wolff væri
aðeins ein réttasta leið fær í sérhverri stöðu en í ófullkomnum heimi gerðu til
dæmis ríki samninga er ekki tækju endilega mið af slíku. Út frá þessu yrði til
þjóðaréttur sem ýmist væri þá leiddur frá eðlisrétti eða þá mannasetningum í anda
ius gentium sem aldrei mætti þó fara í bága við eðlisrétt. Greining Wolff á slíkum
reglum var ítarleg og útskýrði að þær hlytu almennt að byggja á beinu eða óbeinu
gagnkvæmu samþykki ríkja um reglur og væru aðeins skuldbindandi fyrir þau
hlutaðeigandi ríki en væru ekki almennur þjóðaréttur.97 Frávik fælist þó í þeim
reglum sem fælu í sér reglu sem öll ríki samþykktu og nálgast þá miðaldatúlkun á
ius gentium sem einhvers konar afleiðu af eðlisrétti enda leit Wolff mjög til verka
Tómasar frá Akvínó.98 Wolff leiddi síðan fram reglur í samskiptum ríkja sem enn
hafa þýðingu í þjóðarétti á borð við regluna um formlegt jafnræði fullvalda ríkja.
Kannski hefur enginn maður gengið jafn langt í því að reyna að setja
þjóðarétt fram á vísindalegu formi og Wolff gerði þótt að hann gengi út frá því
að samskipti fullvalda og jafnstæðra ríkja byggðu í grunninn á eðlisrétti.
Eðlisréttur Wolff er þó í anda Hobbes bundinn við afar fáar frumhendingar og

94 Haakonssen (n 92) bls. 1105.
95 Neff (n 5) bls. 182.
96 Knud Haakonssen, „Christian Wolff (1679–1754)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.),
The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1106–1107.
97 Sama heimild bls. 1108.
98 Neff (n 5) bls. 183–187.
þá einkum skyldu ríkja til að varðveita sig og fullkomna sem slík. Þær skyldur sem
ríki hefðu síðan í samskiptum við hvert annað leiddu síðan rökrétt af þessum
frumhendingum um eðli ríkja og birtust samskiptunum. Með þessum hætti
leitaðist Wolff við að tengja eðlisrétt og afleiddar ius gentium reglur í eitt innbyrðis
rökrétt kerfi þjóðaréttar og höfðu hin miklu verk hans sterk áhrif á síðari
fræðimenn líkt og de Vattel.99
En flestir vildu Grótíus kveðið hafa eftir að hann leið, en segja má að
meginstraumur fræðimanna eftir hans dag hafi sem fyrr segir verið svonefndir
Grótíusarmenn sem töldu að Grótíus hefði í reynd sýnt fram á að bæði eðlisréttur
og ius gentium hefðu þýðingu til að skilja þjóðarétt fyllilega sem réttarkerfi. Einn
helsti fræðimaður af þessum meiði í Niðurlöndum var Cornelius van
Bynkershoek (1673–1743) en hann kom frá Middleburg á Sjálandi (Zeeland) en
nam við Háskólann í Franeker í Fríslandi þaðan sem hann lauk doktorsgráðu í
lögum 1694. Bynkershoek fluttist að loknu námi til höfuðborgarinnar Haag, þar
sem hann starfaði fyrst sem lögmaður, uns hann var síðan skipaður dómari við
æðsta dómstól Niðurlanda þar í borg 1704, varð dómsforseti 1724 og var við
dómstólinn allt til dauðadags árið 1743.100
Auk lögmennsku og dómstarfa gaf Bynkershoek sig jafnan að fræðunum í
hjáverkum og á sviði þjóðaréttar standa þar upp úr þrjú rit hans: Ritgerð um yfirráð
á hafinu frá 1702, Rit um lögsögu ríkja yfir erlendum sendimönnum frá 1721 og loks
tveggja binda verk hans um Um opinberan rétt frá 1737, sem í reynd fjallar einkum
um álitaefni tengd styrjöldum og annað tilfallandi sem varðaði þjóðarétt. Ekki
þarf að koma á óvart að nálgunin í skrifum Bynkershoek var fremur hagnýt en
fræðileg á þess tíma mælikvarða þar sem hann vísaði afar mikið í eiginleg fordæmi
fremur en að setja fram heildstæðar kenningar. Úr verkum hans má greina þá
nálgun að þjóðaréttur sé einkum safn af venjuhelguðum reglum sem í senn þyrftu
að hafa næga stoð í framkvæmd ríkja og standast rök til þess að geta öðlast
löghelgan sem þjóðaréttur. En hann lagði í reynd mest upp úr greiningu á
eiginlegri framkvæmd ríkja og sem gæti þá jafnvel tekið vissum breytingum. Á
meðal þess sem Bynkershoek leiddi síðan fram í ritum sínum var sú regla að
endimörk yfirráðasvæðis strandríkis á hafinu væru þar sem vopn þess drægu ekki
lengur og af því varð síðar leidd fallbyssuskotskenningin um umfang
landhelginnar.101
Öllu stærra nafn á vegferð þjóðaréttarins og vísast með réttu nefndur
lærifaðir nútímanálgunar í átt til vildarréttar þegar kemur að þjóðarétti er
Svisslendingurinn Emmerich (Emer) de Vattel (1714–1767). Prestssonurinn
Vattel tilheyrði fjölskyldu flóttamanna úr hópi mótmælenda og framan af ævi var
ekki margt sem benti til þess að hann ætti eftir að öðlast frama og setja mark sitt
á framþróun þjóðaréttar um ókomna tíð. Vattel nam heimspeki við Háskólann í

99 Koskenniemi (n 4) bls. 106–108.
100 Kinji Akashi, „Cornelius van Bynkershoek (1673–1743)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters
(ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls.
1110.
101 Sama heimild bls. 1111–1112.