Helga Law Journal - 01.01.2021, Side 34

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
3534
Basel en fór þaðan yfir í Genfarakademíuna þar sem hann lærði hjá Burlamaqui
sem þá var þekktur fræðimaður um lög þjóðanna og þar kynntist hann verkum
Wolff og þá varð ekki aftur snúið. Vattel stefndi á þessum tíma á frama sem
diplómat í þjónustu Prússlands og síðar Saxlands en lítið gekk upp í þeim
fyrirætlunum hans og sneri hann þá heim til Neuchatel þar sem hann sat næsta
áratuginn eða svo við skriftir um þjóðarétt. Höfuðrit Vattel um þjóðarétt, The
Law of Nations — or the Principles of Natural Law Applied to the Conduct and to the
Affairs of Nations and of Sovereigns — kom fyrst út á frönsku árið 1757 og sló þegar
í gegn en engin bók um þjóðarétt önnur en De juri beli ac pacis hafði viðlíka áhrif.
Útgáfan vakti slíka athygli valdhafa í Evrópu og víðar að Friðrik Ágústus II. af
Saxlandi kvaddi Vattel þegar á sinn fund til Dresden og bauð honum stöðu
diplómats sem hann þáði enda hafði hann lengi framan af ævi þráð slíkt tækifæri.
Velgengni bókarinnar héldu engin bönd og frá meginlandinu breiddist hún út í
þýddum útgáfum til Englands og síðan til Bandaríkjanna og frá 18. og fram á 19.
öld varð Þjóðaréttur Vattel leiðandi rit.102
En hvað var það sem olli slíkum straumhvörfum með útgáfu ritsins?
Einfalda svarið er að þarna kom í fyrsta skipti fyrir sjónir manna fræðirit sem gaf
heildstæða mynd af þjóðarétti sem sérstöku réttarkerfi formlega fullvalda og
jafnstæðra ríkja sem fól í sér greiningu á reglum um samskipti þeirra í stríði jafnt
sem á friðartímum. En fram til þess hafði þjóðaréttur fremur verið skilgreindur
sem safn altækra reglna óháð ríkjum sem þjóðréttaraðilum, meira í anda ius
gentium í Rómarrétti, reglna sem áttu allt eins við um einstaklinga. Má því segja að
einstaklingar og önnur samskipti aðila á milli landa en á milli ríkjanna sem slíkra
hafi fyrst verið tekið alfarið út úr menginu sem grundvöllur þjóðaréttar hjá Vattel.
Vattel sótti einnig mjög í smiðju Wolff um ýmis efni, til dæmis varðandi áhersluna
á formlegt jafnræði fullvalda ríkja að þjóðarétti, en við bættist nú sú nýstárlega
hugsun í anda síðari tíma vildarréttar að einungis ríkin væru þess umkomin að
afmarka réttindi og skyldur að þjóðarétti. Var nálgun Vattel þó alls ekki sú að
eðlisréttur væri þýðingarlaus við greiningu á þjóðarétti þótt áherslan væri á
sammæli ríkja enda taldi hann sig feta í fótspor Grótíusar og Wolff í þeim efnum.
Það sem þó kannski skiptir ekki síður máli er að Vattel setur fyrstur fram
efnisreglur þjóðaréttarins á þann skipulega hátt sem við þekkjum í dag í ritum um
almennan þjóðarétt, þar sem lið fyrir lið eru skilgreindar og útskýrðar gildandi
reglur réttarins um ríkið sem þjóðréttaraðila, þjóðréttarsamninga, lögsögu ríkja,
úrlendisrétt, lög í stríði og ábyrgð ríkja, o.s.frv.103 Annað sem einnig aðgreinir
Vattel frá fyrirrennurum hans og tengir framlag hans við síðari tíma þróun í átt
til vildarréttar er nýstárleg áhersla á mikilvægi málsmeðferðarreglna í samskiptum
ríkja.104 Þá hafði það þýðingu að Vattel skrifaði á frönsku en ekki á latínu og
textinn var aðgengilegur. Fulltrúar ríkja höfðu einnig eðlilega áhuga á
hugmyndum Vattel þar sem nálgun hans fól einnig í sér frelsi fullvalda ríkja til

102 Emmanuelle Jounnet, „Emer de Vattel (1714–1767)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.),
The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1118.
103 Sama heimild bls. 1119–1120.
104 Koskenniemi (n 4) bls. 120.
þess að ráða til lykta sínum innri málum án afskipta annars konar þjóðaréttar.105
Nálgun sem náði svo að segja vissum hápunkti undir lok 19. aldar, en hefur aftur
látið nokkuð undan síga eftir síðari heimsstyrjöld og allt til dagsins í dag með
uppgangi hugmynda um einstaklingsbundin og ófrávíkjanleg réttindi einstaklinga
að þjóðarétti.
Sem fyrr segir leit Vattel mjög til Wolff og verka hans sem leiðarljóss en
nálgaðist viðfangsefnið þó meira í anda aðleiðslu út frá framkvæmd ríkja fremur
en sem rökfræðilega afleiðslu í anda Wolff, en Vattel var sérlega umhugað um að
verk hans hefðu hagnýtt gildi. Í anda Grótíusar og Wolff vísaði Vattel þó til þess
að helgustu reglur þjóðaréttarins mætti leiða af eðlisrétti og hélt sig við
fjórgreiningu Wolff á reglum þjóðaréttar sem leiddu þá ýmist af eðlisrétti,
samkomulagi ríkja, beinu eða óbeinu, og loks væru það almennar reglur í anda ius
gentium sem ríki almennt töldust hafa gengist við og yrðu þá að hlíta. Vattel
útfærði einnig frekar hugmyndir Pufendorf og Wolff um formlegt jafnræði
fullvalda ríkja að þjóðarétti. En þótt Vattel gæfi þannig eðlisrétti að hætti
fyrirrennara sinna slíkt formlegt vægi og sess þá útfærði hann sýn sína á regluverk
þjóðaréttar þannig að þótt eðlisréttur fæli í sér skuldbindingar sem mæddu á
samvisku valdhafanna þá væru það þó þeir flokkar reglna sem væru
mannasetningar sem einkum hefðu praktíska þýðingu í samskiptum ríkja.106 Er
ljóst að Vattel hafði með þeirri nálgun varðað veginn í átt til áherslna í anda
vildarréttar í þjóðarétti á 19. öld.
Framangreint tímabil í sögu þjóðaréttar á 18. öld var í raun sérlega frjótt og
áhugavert og vissulega hefði hér mátt kynna til sögunnar mun fleiri fræðimenn
sem settu þá svip sinn á þróun þjóðaréttar í ýmsum efnum en þetta var gullöld
fjölfræðinga sem skrifuðu margra binda doðranta, þar á meðal um þjóðarétt. Hér
verður það þó látið kyrrt liggja að staldra mikið lengur við það, en þess í stað
verður nú aðeins vikið að áhrifaríkum hugmyndum nokkurra helstu
heimspekinga í Evrópu frá 18. og fram á 19. öld, sem varða alþjóðasamskipti og
þjóðarétt, þ.e. þeirra Rousseau, Kant og Hegel, en þeir áttu hver með sínum hætti
eftir að marka viss spor fram í tímann þegar kemur kenningum um þjóðarétt.
Þetta voru átakatímar í Evrópu sem náðu hámarki með frönsku byltingunni undir
lok 18. aldar og síðan í Napóleonstríðunum á öndverðri 19. öld sem lyktaði með
Vínarfriði árið 1815. Frá upplýsingunni tók við háskeið iðnbyltingar á
Vesturlöndum, öld íhaldssemi, en víða í bland við uppgang þjóðernisrómantíkur,
en frá sjónarhóli þjóðaréttar helst þróun í átt til þeirrar sýnar að þjóðaréttur væri
hreinn vildarréttur.

105 Jounnet (n 102) bls. 1121.
106 Neff (n 5) bls. 194–198.