Helga Law Journal - 01.01.2021, Side 43

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
4544
vildarréttarmanna á sviði þjóðaréttar á 20. öld, en á meðal hugmyndastrauma úr
þeim ranni er kenningaskóli Vínarskólans sem gerði ráð fyrir því að setja mætti
fram frumgreiningar á þjóðarétti í anda vildarréttar en þó algerlega óháð öðrum
félagsvísindum. Hér í framhaldi er þó aðeins svigrúm til þess að stikla á stóru og
greina frá þremur merkum og leiðandi fræðimönnum. Í fyrsta lagi er þá um að
ræða Lassa Openheim sem telja má nokkuð dæmigerðan fyrir klassískar
vildarréttaráherslur á síðari hluta 19. aldar og fram á 20. öld. Í öðru lagi Hans
Kelsen sem var helsti kennimaður Vínarskólans á 20. öld. Í þriðja lagi er svo loks
Hersh Lauterpacht, sem samtvinnar hefðbundinn vildarrétt við sterkar áherslur
frá frjálslyndisstefnu og mannréttindum í sínum verkum og skrifum á 20. öld,
sem verður nú að telja meginstraums nálgun á þjóðarétt eftir heimsstyrjaldirnar
tvær.
10 Nokkrir helstu fræðimenn í þjóðarétti á 20. öld —
Oppenheim, Kelsen og Lauterpacht
Að endingu verður nú fjallað um þrjá fræðimenn sem allir settu mjög mark sitt á
þróun þjóðaréttar á 20. öld en allir áttu þeir nokkuð viðlíka rætur ef svo mætti
segja. Þeir voru allir af gyðingaættum, komu frá hinum þýska menningarheimi í
Mið-Evrópu og þurftu allir að yfirgefa heimalönd sín á þessari öld öfganna, sem
síðan leiddi til þess að þeir urðu að hasla sér völl í nýju heimalandi og lögðu þá
fyrir sig þjóðarétt og komust svo allir til metorða á því sviði hver á sinn hátt. Er
hér átt við Lassa Oppenheim (1858–1919), Hans Kelsen (1881–1973) og Hersch
Lauterpacht (1897–1960). Oppenheim má telja vera nokkuð dæmigerðan fyrir
vildarréttaráherslur 19. aldar og fram á 20. öld, Kelsen fetar að vissu leyti meira í
fótspor háfleygari fræðimanna fyrri alda með afar sérstakri vildarréttarkenningu
sinni um „hin hreinu lög“, en Lauterpacht er svo að segja leiðandi fræðimaður á
sviði þjóðaréttar á síðari hluta 20. aldar þar sem áherslur vildarréttarins eru
mildaðar af hugmyndafræði frjálslyndis og einstaklingsréttinda svo að útskýra
megi með raunsönnum hætti þjóðarétt og fyrir hvað hann virðist helst standa í
nútímanum.
Lassa Francis Openheim fæddist inn í vel stæða fjölskyldu í nágrenni
Frankfurt og nam hann síðan lögfræði í Göttingen, Berlín, Heidelberg og loks
Freiburg þar sem hann var lausráðinn stundakennari í refsirétti árið 1889, en þá
þegar var svo komið að vandasamt var fyrir menn af gyðingaættum að fá fastar
stöður við háskóla í Þýskalandi. Var það ekki fyrr en Oppenheim afréði að flytja
til Basel í Sviss að hann fékk loks prófessorsstöðu við háskólann þar í borg.
Oppenheim var eftir sem áður ekki ánægður með ástandið í Mið-Evrópu á
þessum árum og árið 1895 ákveður hann óvænt að brjóta allar brýr að baki sér
og flytjast til Englands. Á sama tíma fer áhugi hans á þjóðarétti vaxandi og hann
hefur stundakennslu í nýju landi við þann kunna skóla London School of Economics
and Political Science (LSE) á því sviði og fær ríkisborgararétt í Bretlandi um
aldamótin 1900, en auk þess byrjar breska utanríkisráðuneytið að leita til hans
með ráðgjöf varðandi þjóðarétt. Árið 1905 kemur svo út fyrsta útgáfan af því
kunna riti sem við nú þekkjum sem Oppenheims International Law og slær það
umsvifalaust í gegn sem áhrifamesta ritið á sviði þjóðaréttar og er það svo enn í
síðari útgáfum annarra. Árið 1908 er Oppenheim síðan ráðin Whewell prófessor
í þjóðarétti við Háskólann í Cambridge og gegndi hann þeirri stöðu allt til
dauðadags í október 1919.129
Sem fyrr segir vakti þetta rit Oppenheims þegar gríðarlega athygli og kom
fljótlega út í fjölda ríkja og hann varð þekktur maður á heimsvísu á sviði
þjóðaréttar. Það sem einkennir ritið öðru fremur er sá ásetningur höfundarins að
setja skipulega og hlutlægt fram reglur þjóðaréttar eins og þær birtast í eiginlegum
milliríkjasamskiptum, það er þá einkum í formi þjóðréttarvenja og
þjóðréttarsamninga. Telja má áherslur Oppenheim dæmigerðar fyrir 19. aldar
vildarréttaráherslur í þjóðarétti þar sem hann lagði mest upp úr hlutlægri
greiningu á eiginlegri framkvæmd ríkja og þýðingu hennar í samhengi.130 Er þó
ljóst að líkt og Kant þá taldi Oppenheim þjóðarétt hafa sérstakan normatífan
tilgang sem væri sá að fyrirbyggja deilur ríkja og því væri algert lykilatriði að menn
kynnu skil á reglunum eins og þær væru. Enn fremur er ljóst að Oppenheim deilir
ekki þeirri sýn John Austin að þjóðaréttur sé ekki lög þar sem um væri að ræða
samfélag ríkja sem teldu sig bundin af slíkum rétti og tiltekin viðurlög gætu
réttilega leitt af brotum.131 Rit Oppenheim um þjóðarétt varð eftir hans dag að
nokkurs konar stofnun á sviði þjóðaréttar þar sem eftirmenn hans tóku hver af
öðrum við keflinu að ritstýra síðari útgáfum og má þar helsta nefna þá Arnold
McNair og Hersch Lauterpacht.132 Hans Kelsen er ekki aðeins þekktur fyrir
framlag sitt til þjóðaréttar heldur er hann einnig talinn vera einn helsti
réttarheimspekingur 20. aldar fyrir vildarréttarkenningu sína um hið hreina form
laganna (pure theory of law). Kelsen var þó þar ekki að öllu leyti eyland þar sem
hann tilheyrði hópi fræðimanna í lögum sem voru einkum við Háskólann í
Vínarborg og sem hafa síðar jafnan verið nefndir í einu lagi Vínarskólinn.133
Aðferðafræði Kelsen gekk út á það að greina lögin án áhrifa frá öðrum
félagsvísindum þar sem lögfræði væru sérstök vísindi sem aðgreina bæri
fullkomlega frá siðfræði, þjóðfélagsfræðum og stjórnmálum.134 Eftir því sem á
leið fékk Kelsen sérstakan áhuga á þjóðarétti sem skipar mikilvægan sess í
kenningu hans og enn síðar beindist sá áhugi hans einna helst að þróun
alþjóðastofnana og þá einkum Sameinuðu þjóðanna.

129 Mathias Schmoeckel, „Lassa Oppenheim (1858–1919)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters
(ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls.
1152–1153.
130 Neff (n 5) bls. 230.
131 Anghie (n 4) bls. 48.
132 Schmoeckel (n 129) bls. 1153–1155.
133 Aðrir merkir fræðimenn kenndir við Vínarskólann eru þeir Josef Kunz og a.m.k. um tíma Alfred
Verdross.
134 Bardo Fassbender, „Hans Kelsen (1881–1973)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The
Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1167.