Helga Law Journal - 01.01.2021, Side 49

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
5150
móta menn enn hugmyndir um samleik eðlisréttar og ius gentium sem þá fær
nokkurs konar hlutverk sem afleiddur eðlisréttur til að útskýra samskipti á milli
þjóða. Þegar eiginleg fullvalda ríki í nútímaskilningi taka að myndast í Evrópu frá
og með 16. öld koma síðan fram fræðimenn á 17. öld á borð við Suárez og
Grótíus sem leggja fyrstu drögin að þjóðarétti eins og við þekkjum hann og staða
ius gentium í þeirri heimsmynd styrkist síðan stig af stigi eftir miðja 17. öld þótt
eðlisréttur sé enn með í för allt fram á 18. öld.
Á 19. öldinni hefur afsprengi ius gentium síðan að segja má náð því sem næst
algerlega yfirhöndinni sem þjóðaréttur í formi þess sem þá var nefnt vildarréttur
og myndu þá ýmsir ætla að þar yrðu sögulok. En sagan kennir okkur að henni
lýkur sjaldnast með svo fyrirsjáanlegum hætti og það er vísast það sem
hugmyndasaga þjóðaréttarins staðfestir. Þannig liggur fyrir að á 20. öld urðu
menn mjög uppteknir af því að eindregin sýn vildarréttar væri einfaldlega alls ekki
fullnægjandi tæki til að útskýra þjóðarétt til hlítar. Jafnvel ríkin virðast nú
viðurkenna að það séu til gildandi reglur í þjóðarétti óháð samþykki þeirra og að
þjóðaréttur í samtímanum sé ekki einungis réttarkerfi fyrir ríki í þágu ríkja heldur
fjalli t.d. einnig um óumdeild mannréttindi einstaklinga. Hvort þessi ríkjandi
frjálslynda 20. aldar sýn á þjóðarétt, hert í biturri reynslu heimsstyrjaldanna
tveggja og kalda stríðsins á þessari núliðnu öld öfganna, verði upphaf að lengri
þróun þar sem veröldin reiðir sig á samvinnu ríkja í alþjóðastofnunum og
alþjóðasamfélagi eða aðeins fallegt blik í niði aldanna á eftir að koma í ljós, en
framvindan nú í upphafi 21. aldar gefur ekki eindregin fyrirheit þar um. Heilt yfir
mætti vísast álykta sem svo að þjóðaréttur eða fyrr á tímum ius gentium virðist
jafnan hafa leitað þess jafnvægis á milli eðlisréttar og mannasetninga sem aldarfar
sérhvers tíma virðist hafa gert ákall um.
Þótt það hafi kannski ekki verið sérstakt markmið með þessu grúski þá hefur
það eins og gengur leitt hugann að ýmsu fleiru sem tengist þessari þróunarsögu
um samleik eðlisréttar og ius gentium í átt til samtímaþjóðaréttar sem vísast mætti
þá rannsaka frekar eða huga að. Svo sem það álitaefni hversu vandasamt það
kann að vera að flétta saman hlutverk óháðs fræðimanns og erindreka í þjónustu
ríkis eins og til dæmis Grótíus og Martens gerðu í ríkum mæli. Sú persónusaga á
sér svo samhljóm í hugmyndasögunni þar sem oft er vandasamt að reyna að flétta
saman og greina í sundur hugmyndir um réttarkerfi sem kerfi hlutlægra lagareglna
og réttarkerfi sem safn þeirra sjónarmiða sem réttlæta aðgerðir þeirra sem
pólitíska valdið hafa hverju sinni. Þá vekur það sérstaka athygli hversu margir
hinna helstu fræðimanna á sviði þjóðaréttarins voru alls ekki spámenn í eigin
föðurlandi og voru jafnvel á flótta en fundu síðan góðu heilli nýjan farveg fyrir
sitt ómetanlega framlag í öðrum ríkjum.
Sú staðreynd að sá þjóðaréttur sem hér hefur verið lýst og eins og hann
þróaðist fram á 20. öld verður einkum til sem vestrænt fyrirbæri felur ekki í sér
að gert sé lítið úr þýðingu samskipta við aðrar þjóðir og síðar framlagi þeirra til
þróunar réttarins sem kemur þó einkum til skjalanna eftir miðja 20. öld. Er ljóst
að þróun þjóðaréttarins hefur einmitt jafnan verið háð því að ólíkir
menningarheimar mætist og þróun hans verður þrátt fyrir viðleitni til hlutlægni
sjaldnast tekin úr samfélagslegu samhengi hverju sinni.
Ég hef nú kennt þjóðarétt og grúskað í þeim fræðum í hart nær tvo áratugi
og jafnan haft af því mikla ánægju og vonandi komið nokkru góðu til leiðar á
þeirri vegferð minni. Að leiðarlokum get ég víst bara sagt að þótt maður komist
aldrei í mark á slíkri vegferð þá hefur ferðalagið verið afar gjöfult. Að endingu vil
ég þakka sérstaklega öllum nemendum mínum í gegnum árin en þeir hafa jafnan
öðrum fremur verið mér sú mikla hvatning að vilja halda áfram þessari för minni
um ævintýralendur þjóðaréttarins.