Andvari - 01.01.2013, Síða 107

HJALTI HUGASON
Heiðarleiki og hræsni
Gagnrýni Þorgils gjallanda á kirkju og presta
í Ofan úr sveitum
Inngangur
Fyrir rúmum 120 árum kom út sagnakver 156 bls. að lengd í litlu broti og
hafði að geyma fjórar sögur. Þrjár þeirra eru réttnefndar smásögur. Sú fjórða
er nóvella (133 bls.) sem sprengir knappt form smásögunnar bæði hvað bygg-
ingu og efnistök áhrærir.1 Hér er átt við bókina Ofan úr sveitum (1892).
Höfundurinn var Jón Stefánsson (1851-1915) lengst af bóndi á Litluströnd í
Mývatnssveit. Aður hafði hann aðeins birti efni í handskrifuðum sveitarblöð-
um.2 Við þetta tækifæri og eftirleiðis kom hann fram undir höfundarnafninu
Þorgils gjallandi.3 Varð hann þekktur undir því og verður nefndur svo hér.
Þorgils gjallandi hugsaði þessar fyrstu sögur sínar sem innlegg í umræðu
um samfélagið og meinsemdir þess.4 Sagnaformið var þessum sjálfmenntaða
höfundi einfaldlega nærtækara en annað form lausrar ræðu.5 Þrátt fyrir þetta
átti hann þátt í að bylta hinu epíska frásagnarformi sem ríkjandi var í íslensk-
um bókmenntum fram undir þetta.6 Þorgils þótti ritdómarar ekki taka bar-
áttumál sín nægilega alvarlega.7 Hér verður hann tekinn á orðinu og athygli
fyrst og fremst beint að þeim viðhorfum sem hann boðaði í Ofan úr sveitum.
Rýmisins vegna verður sjónum aðeins beint að virkjamestu sögunni, nóvell-
unni, sem almennt hefur gengið undir heitinu „Gamalt og nýtt“ en nefndist,
ekki að ófyrirsynju, „Hjónaband“ er ritsafn Þorgils var gefið út 1924.8 Verður
boðskapar sögunnar leitað með að skoða hana út frá tveimur sniðum sem hér
verða nefnd frásagnar- og hugmyndasnið.
Ofan úr sveitum er sprottin upp úr þeirri róttæku félagsmálavakningu sem
ruddi sér til rúms meðal Suður-Þingeyinga og ekki síst Mývetninga á síðustu
áratugum 19. aldar.9 Auk þess var Þorgils gjallandi undir sterkum áhrifum frá
raunsæisstefnunni í bókmenntum og þeirri raunhyggju sem henni var sam-
fara.10 Stefán Einarsson benti á að þessir straumar hafi kennt Þingeyingum
„deili á sósíalisma og samvinnu“, flutt þeim „realistisku stefnuna í skáldskap
og andlegum málum“, kennt þeim „að gagnrýna kirkjuna og mikið af boð-