Andvari - 01.01.2013, Blaðsíða 176

174
GUNNAR STEFÁNSSON
ANDVARI
að stofna skyldi norrænt ríki. Þjóðverjar áttu að verða einhvers konar bak-
hjarl eða jafnvægisafl þessa ríkis. A þeim tíma er Gunnar, sem átti sinn helsta
markað í Þýskalandi, óhjákvæmilega kominn í náið samband við nasista og
þeir sýna honum ýmsan sóma. Eftir að stríð er hafið, á útmánuðum 1940, fer
Gunnar til Þýskalands í fyrirlestraför. Fær hann loks að ganga á fund Hitlers,
að því er hann sagði síðar til þess að hvetja foringjann að beita sér fyrir að
stöðva Finnlandsstríðið! En hugmyndin um norrænt ríki fékk aldrei stuðning
stjórnmálamanna.
Gunnar Gunnarsson var ekki nasisti, slíkan boðskap sem þeir höfðu uppi
er hvergi hægt að sjá í ritum hans eða ræðum. Hins vegar ber hann lof á
ýmislegt í þriðja ríkinu, styður útþenslustefnu þess og lætur sér yfirleitt hægt
að gagnrýna gerðir þess. Hann segir ekkert opinberlega um hernám fóstur-
lands síns, Danmerkur, og hernám Noregs sem verður fáum dögum eftir að
Gunnar kemst naumlega heim frá Þýskalandi úr sinni glæfraför. Hvernig stóð
á því um mann sem var svo annt um frelsi Norðurlanda? Eftir á getur hann
aldrei séð eða viðurkennt að hann hafi hegðað sér með ámælisverðum hætti í
samskiptum sínum við þýska nasista fyrir stríðið. Kemur þar víst enn að því
hversu hann er einsýnn og ófær um að setja sig í spor annarra. Þegar litið er
til pólitískra afskipta Gunnars á þessum árum kemur manni í hug að hann
hafi reynst þar „nytsamur sakleysingi“ í heimspólitísku tafli. Það er kannski
nær lagi að tala um pólitískan barnaskap.
Um Þýskalandsför Gunnars 1940 hefur ýmislegt verið ritað. Hann sagði
bæði Þór Whitehead og Sveini Skorra Höskuldssyni frá henni á gamals aldri,
reyndar ekki báðum það sama, og þeir birtu frásagnir um hana. Jón Yngvi
hefur ekki miklu við að bæta, en hann leggur trúnað á þær ástæður sem
Gunnar tilgreindi á efri árum, að umhyggjan fyrir Finnlandi hafi ráðið gerð-
um hans. Hitt er auðvitað miklu líklegra að Gunnar hafi einfaldlega verið
að sinna hagsmunum sínum í Þýskalandi. Hann var í sárri fjárþörf á þessum
tíma, með stórhýsi sitt á Skriðuklaustri í byggingu, og hlaut að hafa öll spjót
úti til fjáröflunar. En vissulega mátti það heita fífldirfska að leggja í slíka för
á þessum tíma.
Það er óhjákvæmilegt að fjalla af hreinskilni um stjórnmálaafstöðu Gunnars
í ævisögu hans og það gerir Jón Yngvi Jóhannsson heiðarlega í bókinni að því
er mér virðist. En vitaskuld eru það bókmenntastörfin sjálf sem mestu skipta
í ævi skáldsins. Þar liggja eftir hann verk sem hátt ber, vönduð og djúpsæ
skáldverk, traustlega byggð í hvívetna. Vissulega munu hin fremstu þeirra
standast tímans tönn og alltaf verða forvitnilegt rannsóknarefni. Hann var
líka á sínum tíma talinn af mörgum íslendingum helsti skáldjöfur þjóðarinn-
ar, um hann var miklu síður deilt en Halldór Laxness, enda tók Gunnar lengst
af lítinn þátt í stjórnmáladeilum á íslandi. Þess vegna voru ýmsir sem vildu að
honum yrði sómi sýndur sem rithöfundi, að minnsta kosti til jafns við Halldór.