Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 65

sársaukafulla áherzlu að glæpir bendi
ekki til neins eðlislægs siðleysis, heldur
að þeir sanni þvert á móti, af andstæðu,
þá staðreynd að maðurinn glatar ein-
hverju sem hann getur ekki lifað án
þegar hann snýr baki við hinu góða. I
Húsi þeirra dauðu skrifaði Dostoéfskí:
„Hve margir menn fullir af þrótti og
krafti hafa orðið að engu hér! Því að
við það verður að kannast að þetta
voru óvenjulegir menn, ef til vill gáfuð-
ustu og þróttmestu menn þjóðarinnar".
A því leikur ekki vafi að hér var ekki
aðeins um þróttmikla menn að ræða,
heldur hafði þeim einnig verið gefið
mikið frelsi; og þetta frelsi dró þá af
brautum „hefðbundins" siðgæðis og
hratt þeim út í glæpi. Þetta er bana-
meinið sem frelsið ber með sér! í Dag-
bókum rithöfundar, sumarið 1877,
skrifar Dostoéfskí: „Bölið, hið illa,
dylst dýpra í manninum en venjulega
er talið". Séstof, sem áður var vitnað
til, missýnist þegar hann telur að með
þessum orðum „fái undirdjúpin í mann-
inum uppreist æru“; þvert á móti bend-
ir Dostoéfskí á upplausn mannsandans,
eða sundrun hans öllu heldur, og á það
jafnframt að ekki er unnt að hverfa frá
siðferðilegri viðmiðun, með því að
leggja áherzlu á það að hið illa liggur
dulið í mannssálinni. „Banameinið"
sem felst í frelsinu sýnir að sundrun
mannsandans ristir ekki grunnt heldur
nær til dýpstu botna því að ekkert
gengur dýpra í manninn en frelsi hans.
Hin flóknu vandamál mannlegs
frelsis eru hádepill hugmynda Dosto-
éfskís um mannlega tilveru. Frelsið er
ekki hinn endanlegi sannleikur um
manninn. Hinn endanlegi sannleikur
um manninn felst í siðferðilegu eðli
mannsins og ræðst af þeirri staðreynd
að í frelsi sínu á maðurinn um að velja
Lífsviðhorf Dostoéfskís
illt eða gott. Af þessum sökum getur
frelsið borið „banameinið“ í sér og
sjálfstortímingu, en það getur einnig
lvft manninum til æðri helgunar. Frels-
ið veitir því djöfullega í manninum
ærið svigrúm, en það getur einnig laðað
fram engilhreinleikann í honum. Frels-
ishvötin felur í sér áhrif hins illa, en
einnig hins góða; böl og gæzka leikast
þar á. Skyldi það ekki vera í þessu sem
þörfin fyrir þjáningu verður svo mikil-
væg, en Dostoéfskí lagði einatt mikla
áherzlu á hana með því að segja að
áhrif hins góða kæmu fram fyrir til-
verknað þjáningarinnar, að gagnvirkni
(díalektík) gæzkunnar birtist í þjáningu
— og iðulega í synd?
Þessi þáttur heimspekilegra mann-
hugmynda Dostoéfskís er oft hunzaður
eða vanmetinn. Á hinn bóginn er hann
lykill að skilningi á því hugmyndakerfi
sem ég hef nefnt „kristna eðlishyggju".
Orðin sem vitnað var til úr V'anvitan-
um, að „fegurðin frelsar veröldina",
sýna það sem sérkennir fagurfræðilega
draumsýn Dostoéfskís. Allar efasemdir
hans um manninn, uppljóstrun hans á
óskapnaðinum og „banameininu" í
honum mæta jafnsterkri sannfæringu
hans að í manninum er dulinn mikill
kraftur sem megnar að frelsa manninn
og heiminn. Ogæfan er aðeins sú að
mannkvnið kann ekki að beita þessum
krafti. I Dagbókum rithöfundar skrifaði
Dostoéfskí eitt sinn, árið 1877, eins og
þegar hefur komið fram: „Æðsta fegurð
mannsins . . . og æðsti hreinleiki hans
verða til einskis, eru mannkyninu
gagnslaus . . . aðeins vegna þess að það
hefur vantað snilld til að stjórna auð-
legð þessara Guðsgjafa." Lykillinn að
helgun mannsins og að samræmi í lífi
hans og veru er þannig í manninum
sjálfum, en við kunnum ekki að nota
267