Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 74

Helgi Hálfdanarson
Sem lok yfir akra
Mörg eru þau orðtökin, sem ekki verða
skýrð með vissu, vegna þess að uppruni
þeirra er gleymdur. Onnur eru vafa-
laus.
Orðtakið fara sem logi yfir akur er
eitt þeirra sem engum dyljast. Það er
haft um hvaðeina sem geysist áfram og
veldur tjóni, til dæmis her, sem sækir
hratt fram um breiðar byggðir og eirir
engu. Orðtakið vísar til þess, þegar akr-
ar eru brenndir og eldurinn hámar í sig
korngresið.
Þarna þyrfti engra skýringa við, ef
ekki væri hin forna mynd þessa orð-
taks vel varðveitt á bókum; en þar seg-
ir: ganga sem lok yfir akra; ekki logi,
heldur lok.
Almennt mun talið, að í yngri gerð
orðtaksins sé logi þjóðskýring, þar sem
lok skildist ekki. Að vísu hefur sú skýr-
ing þá getið af sér nýtt orðtak, sem full-
komlega stendur fyrir sínu, hvernig sem
það er ættað.
En hvað merkir lok í hinu forna orð-
taki? Þar er allt á huldu. Gizkað hefur
verið á, að það kunni að vera illgresi og
þá einna helzt burkni, því til séu orð í
norrænum málum, sem bent gætu til
þess.
Að vísu er skýring orðtaks að litlu
hafandi, nema sennilegt sé, að orðtakið
hefði sprottið upp af þeim rótum, sem
xakið er til. En líkurnar til þess, að ill-
gresi á akri hefði kallað á þá samlík-
ingu, sem í orðtaki þessu felst, eru nán-
276
ast engar. Sízt væri þess að vænta af
burkna, sem einatt er að læðupokast í
klettaskútum og hættir sér naumast út
í dagsbirtuna. Þar hittir logi aftur á
móti alveg í mark.
í hinu forna orðtaki hlýtur lok að
merkja eitthvað, sem „fer eins og logi
yfir akur“. En þá kemur eitt fyrirbæri
öðrum fremur í hugann, og það er hin
fornfræga plága, engisprettan. Ef eitt-
hvað ætti að hæfa merkingu orðtaksins
enn betur en logi, þá væri það einmitt
engispretta, þessi voðalegi vágesmr, sem
tortímir öllum gróðri, kemur æðandi
eins og dimmur skýfláki, rennir sér yfir
akrana með brimandi gný og skilur eft-
ir aldauða jörð eins og af eldi sviðna.
En í orðtakinu segir ekki „sem engi-
spretta", heldur „sem lok“. Er nokkurt
samband hugsanlegt þar á milli?
Þá er þess að minnast, að engispretta
nefnist á latínu locusta, og ber sama
beiti á ýmsum málum sem frá henni
hafa runnið, t.d. locust á ensku. Fer þá
að styttast í þá ágizkun, að lok sé gam-
alt tökuorð og merki engispretta, e.t.v.
sprottið beint upp úr latneskum texta
2. Mósebókar í Vúlgötu, sem vel gat
verið fyrsta heimild margra norrænna
manna um hina skelfilegu engisprettu-
plágu. Orðið locusta í latneskum biflíu-
texta hlaut að bjóða fram tökuorðið
lokusta (sbr. þjónusta o. fl.); og þar sem
það orð minnti á endalok (þ.e. tortím-
ingu), gat það hæglega stytzt í lok. Ef