Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 60

Tímarit Aíáls og menningar
trúarleg og kristileg þátttaka í henni?
Er unnt að réttlæta manninn og gera
hann, eins og hann í raun og veru er
í umstangi sínu og reiki, skiljanlegan
frá sjónarmiði trúarbragðanna? Er hægt
að réttlæta og viðurkenna mannlegt
böl, hið illa í sögunni, þjáningar alls
fjöldans, frá trúarlegu sjónarmiði? I
vissum skilningi er hér um að ræða
mismunandi túlkun guðfræðilegra
vandamála sem snerta eigindir Almætt-
isins andspænis tilvist hins illa. Ekki
aðeins „kvaldist" Dostoéfskí af hugs-
unum um Guð alla ævi; allt líf sitt
barðist hann við Drottin — og þessi
innri trúarlega barátta lá til grundvall-
ar andstæðukenndri andlegri þróun
hans.
Dostoéfskí skynjaði öll vandamál
menningarinnar, ekki eins og áhorfandi
álengdar, heldur bar hann þau innra
með sér — drauma hennar og hugsjón-
ir, örvun og gleði, réttlæti og rangindi.
Hann hélt því ekki fram að kristni og
menning væri í eðli sínu óskyldar.
Þvert á móti var hann sannfærður um
að þær mætti fyllilega sameina og sam-
ríma. I verkum hans er hvergi að finna
þann fjandskap við menninguna sem
gætir í verkum Tolstojs. En Dostoéfskí
vísaði veraldarhyggjunni á bug — að-
skilnaði kirkju og menningar, róttækri
einstaklingshyggju, sem hann kallaði
„einangrun mannsins", og „guðlausri"
menningu samtíðarinnar — af jafnvel
enn meiri þunga. Veraldarhyggjan
(secularism) var í augum hans dulbúið
eða oftar þó opinskátt guðleysi.
Meðan Dostoéfskí aðhylltist sósíal-
isma féllst hann „af ástríðuhita", að
því er hann segir í Dagbókum rithöf-
undar, á kenningar þeirrar stefnu, en
einnig þá skildi hann ekki á milli
„ákafrar" trúar sinnar á sigur réttlætis
á jörðu og trúar sinnar á Krist. Hann
varð mjög snemma viðskila við Bél-
inskí, sem hann hafði þó áður fylgt „af
ákafa" og viðurkenndi það síðar,
vegna þess að Bélinski hafði „lastað"
Krist. Það eru engar ýkjur að segja að
sósíalismi Dostoéfskís hafi verið tengd-
ur trúarleit hans. Sannleikurinn er sá
að á síðari árum hugsaði hann alger-
lega í mótsetningum: jákvæðum við-
horfum samsvöruðu skarpar og afdrátt-
arlausar afneitanir. En þrótturinn og
upphafningin í hugsun hans voru slík
að hjá þessu varð ekki komizt. Þeir
rússneskir höfundar eru afar fáir sem
hafa orðið svo mjög sem hann fyrir
andstæðusveiflum hugmynda og hug-
sjóna. En mótsetningarnar í huga
Dostoéfskís áttu rætur sínar í trúar-
kennd hans, og þær verða ekki rétti-
lega metnar nema í ljósi hennar.
Hvað sem öðru líður leiddi holl-
usta Dostoéfskís á yngri árum við
sósíalismann trúarvitund hans beint að
grundvallarvandamálum menningarinn-
ar. I þessu felst lykillinn að því sem ég
hef nefnt „kristna eðlishyggju" hans —
trú hans á gæzku mannsins og mann-
eðlisins. A síðustu árum sínum skrifaði
Dostoéfskí í Ðagbœkur rithöfundar,
árið 1877: „Æðsta fegurð mannsins . . .
og æðsti hreinleiki hans verða til
einskis, eru mannkyninu gagnslaus ...
aðeins vegna þess að það hefur vantað
snilld til að stjórna auðlegð þessara
Guðsgjafa." Þessi orð lýsa greinilega
öðru skauti mótsetninganna í söguskoð-
un Dostoéfskís — trú á „eðlið" og dul-
inn „heilagleika" þess, um leið og það
er viðurkennt að „hæfileika" vanti til
að „stýra" þesari hjúpuðu auðlegð til
frjórra verka. Að þessu verður aftur
vikið síðar þegar gerð verður skipuleg
grein fyrir heimspekilegri afstöðu
262