Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 64

Tímarit Máls og menningar
ir maðurinn alltaf og alls staðar, hvar
svo sem hann er, að gera það sem hann
langar til og ekki það sem skynsemi og
samvizka bjóða honum“.
í sálfræðiviðhorfum Dostoéfskís
skipta vilji og vild langmestu og renna,
svo að ekki má í sundur greina, saman
við andúð á skynsemihyggjunni, en með
þessu er það viðurkennt að leiðin til
skilnings á manninum liggur dýpra í
honum en meðvitund, samvizka eða
skynsemi ná — um „undirdjúpin" þar
sem hann „sjálfur" lifir. Siðferðilegar
mannhugmyndir Dostoéfskís eru gædd-
ar kviku lífi: „kjarninn" í manninum,
eiginlegt tilverueðli hans, er frelsi
hans, þorsti hans í einstaklingsbundna
sjálfsstaðfestingu („að lifa eftir sinni
eigin heimskulegu vild“). Einkenni
manneðlisins er þessi þorsti í frelsið,
þessi þorsti í að vera „hann sjálfu r“. En
með því að Dostoéfskí sér eðli manns-
ins falið í frelsi hans hefur enginn haft
dýpri sýn en hann í leyndardóma frels-
isins. Enginn hefur berar en hann af-
hjúpað öll vandamál þess eða „losið“
sem er á því. Réttilega benti Berdjaéf
á það að í augum Dostoéfskís „ber
frelsi undirdjúpanna í manninum dauð-
ann í sér". Frelsi er dýrmætasta eign
mannsins og sjálfur kjarni veru hans,
en engu að síður er það byrði sem hon-
um er ofviða. Samkvæmt orðum Dosto-
éfskís hafa undirdjúp mannssálarinnar
hins vegar — og „sannur" maður er
einmitt hinn „náttúrlegi" maður sem
hefur brotizt undan öllum siðum og
hefðum —; þau hafa að geyma ódaun,
innri upplausn og óskapnað; þau eru
full af illum, jafnvel glæpsamlegum
tilhneigingum rétt eins og hneigðum
sem eru einfaldlega skammarlegar eða
lítilmótlegar. Tökum Raskolníkof sem
dæmi: eftir að hafa velt fyrir sér og
skilgreint allar forskriftir hefðbundins
siðgæðis kemst hann að þeirri lokk-
andi niðurstöðu að „allt er leyfilegt" og
vindur sér síðan að því að fremja glæp.
Engar siðferðilegar undirstöður finnast
1 djúpi sálar hans og frelsið verður að
siðleysi. Meira að segja í þrælkunarvist-
inni fann Raskolníkof lengi ekki til
nokkurrar iðrunar. Hvörfin urðu síðar
þegar ást hans á Sonju nær tökum á
honum, en áður hafði hann ekki fundið
í frelsi sínu neina ástæðu til siðferði-
legra efasemda. I þessu birtist ráðgáta
mannssálarinnar: blindni frelsis okkar
að svo miklu leyti sem það er bundið
nakinni skynsemi einni saman. Leiðin
til góðs er ekki vörðuð frelsinu einu.
Hún er auðvitað ekki vitræn, en að-
eins þó í þeim skilningi að það er
ekki skynsemin sem leiðir okkur á
hinn góða veginn heldur viljinn, öfl
andans. Af þessu leiðir að frelsið sem
slíkt, einangrað frá hvata lifandi ástar,
felur dauðann í sér. En hvers vegna
dauðann? — Vegna þess að í reynd
getur maðurinn ekki vikið sér undan
hinu Góða, og ef hann gefur frjálsum
ástríðum sínum lausan tauminn og leys-
ir þær úr læðingi en snýr baki við því
góða, þá verður sál hans kvalafullri
sýki að bráð. Raskolníkof, Stavrogín og
ívan Karamazof þjáðust allir af því að
hafa kæft innra með sér lifandi tilfinn-
ingu hins Góða — þ. e. Guðs — og
voru þess vegna einstæðingar, áttu eng-
an og ekkert að. Þegar frelsið skilur
okkur eftir í einsemd, kallar það aðeins
fram rótið á sálinni og laðar upp á yíir-
borðið myrkar og skuggalegar hvatir
okkar. Það rekur okkur undir þræl-
dómsok ástríðnanna og veldur okkur
þannig kvalræði. Maðurinn er siðferði-
leg vera og kemst ekki undan því eðli
sínu. Dostoéfskí leggur á það þunga og
266