Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 62

Tímarit Máls og menningar
hann raunverulega og innst inni er, af
banvænum og glæpsamlegum tilhneig-
ingum hans rétt eins og björtum hneigð-
um hans til hins góða. Venjulega er
Dostoéfskí hrósað, og vitaskuld rétti-
lega, fyrir það með hvílíkum krafti
hann lýsir „skuggahliðum" mannsins,
eyðingargetu og takmarkalausri sjálfs-
elsku hans og því ógurlega siðleysi sem
er grafið í djúpum mannssálarinnar.
Satt er það að heimspekihugmyndir
Dostoéfskís um manninn miðast fyrst
og fremst við „undirdjúpin" í sálarlíf-
inu. A hinn bóginn væri þröngsýni ein
að láta undir höfuð leggjast að minna
á það af hvílíkri glöggskyggni hann
varpar ljósi á bjartar hliðar sálarlífsins
og gagnvirkni (díalektík) hins góða í
mannssálinni. Vissulega stendur hann
að þessu leyti mjög nærri fornkristn-
um hugmyndum um tilveru mannsins,
þ. e. kenningum kirkjufeðranna. N. A.
Berdjaéf fer alveg villur vegar í bók
sinni Um Dostoéfskí þegar hann held-
ur því fram að „hugmyndir Dostoéf-
skís um mannlega tilveru eru frá-
brugðnar kenningum kirkjufeðranna."
Dostoéfskí lýsir ekki aðeins syndinni,
spillingunni, sjálfselskunni — því
„djöfullega" í manninum yfirleitt —
af fádæmaafli; af engu minna innsæi
dregur hann fram í dagsljósið tilhneig-
ingarnar til réttlætis og góðvildar í
mannssálinni — hið „engilhreina" í
manninum. Styrkur og gildi mótsetn-
inganna í heimspekilegri mannfræði
Dostoéfskís eiga rætur til þess að rekia
að hvort tveggja andstæða skautið birt-
ist í æðstu mynd sinni.
Eg sagði áður að sjónarmið Dosto-
éfskís um manninn væru „siðferðileg".
Þetta merkir um fram allt að gildið,
hið óútskýranlega verðmæti í mann-
legu eðli, er ekki aðeins fyrir hendi
þegar það nær mestum „blóma" — í
æðstu sköpunarafrekum þess — heldur
býr einnig í reifabarninu bjargarlausu,
máttlausu og gersamlega getulausu að
tjá sig. Þetta kemur mjög skýrt fram
í bréfi sem Dostoéfskí skrifaði skömmu
eftir að hann missti elzta barn sitt.
Einnig má benda á hjartnæma játningu
móðurinnar fyrir Zozímu munki á
óbætanlegri sorg hennar við sonarmiss-
inn í Karamazof-brasðrunum. Mann-
hugmyndir Dostoéfskís beinast ekki að
sálarlífi heldur tilverueðli mannsins —
ekki að staðreyndu lífi heldur kjarnan-
um í eðli mannsins. Allt um það Iigg-
ur siðferðilegt mat eins og rauður þráð-
ur um allan skilning Dosoéfskís á
manninum. Ekki aðeins lýsir hann bar-
áttu góðs og ills í manninum; hann
leitar eftir að finna hana. Auðvitað er
maðurinn hluti sköpunarverksins og
undir lögmálum þess, en hann getur
verið og ætti að vera óháður náttúr-
unni. I Minnisgreinum úr undirdjúpun-
um er frelsi mannsins af viðjum nátt-
úrunnar lýst afburðavel; Dostoéfskí
staðhæfir að raunverulegt eðli manns-
ins sé frelsi hans eitt. Hann segir:
„Hamingjan sanna! Hvað varðar mig
um náttúrulögmálin! . . . Auðvitað get
ég ekki rekið ennið á mér í gegnum
þennan vegg . . . en ég mun ekki að
heldur sætta mig við hann fyrir það
eitt að þetta er steinveggur." Hann seg-
ir enn fremur í Minnisgreinum úr und-
irdjúpunum: „OIl mannleg viðleitni er
ekkert annað en það að maðurinn er
stöðugt að sanna fyrir sjálfum sér að
hann er maður en ekki tittur í tann-
hjóli." Þessi sjálfssönnun er staðfesting
á frelsi mannsins andspænis náttúrunni;
í þessu er öll tign mannsins fólgin.
En af þessu leiðir að raunveruleg
mannleg tilvera felst í breytni mannsins
264