Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 63

eins og hún er frá siðferðilegu sjónar-
miði einvörðungu. Aðeins í henni er
maðurinn í raun og veru ný, æðri og
óviðjafnanleg vera. Að þessu leyti er
jafnvel í Minnisgreinum úr undirdjúp-
unum að finna guðhelgun mannsins,
þannig að hann verður, ef ekki mið-
depill veraldar, þá að minnsta kosti
mikilvægasta og dýrmætasta fyrirbrigði
hennar. Mannfræðihugmyndum rúss-
neskra vísindamanna, sem töldu aðferð-
ir raunvísinda og læknisfræði fullnægj-
andi, og áhangenda þeirra var Dosto-
éfskí algerlega frábitinn, en átti helzt
samstöðu með Herzen í því að fullyrða
ákveðið að mannsandinn væri óháður
náttúrunni. Dostoéfskí gerir linnulaust
gys að raunvísindalegri mannfræði í
Minnisgreinum úr undirdjúpunum. All-
ar kenningar hans um manninn eru frá
rótum ólíkar þeim yngri kennisetning-
um sem að vísu eru á einu máli með
honum um áskapað siðleysi mannsins
en telja þetta siðleysi eiga rætur í
frumstæðu upprunalegu mannlífi. I
augum Dostoéfskís er siðleysið sem
dylst innra með manninum jafnframt
guðhelgun mannsins; það er andlegt
fyrirbrigði, ótengt líffræði hans.
En því afdráttarlausar sem hann
hyllir innsta eðli mannsins, þeim mun
miskunnarlausar afhjúpar Dostoéfskí
hið örlagaríka misræmi og myrkar hvat-
ir mannsandans. I huga Dostoéfskís var
óræðasta dul mannlegrar tilveru falin í
því að maðurinn er siðferðileg vera sem
sífellt og óhjákvæmilega stendur aug-
iiti til auglitis við þá örðugu kosti að
velja milli góðs og ills, í klípu sem
hann getur aldrei skotið sér undan. Sá
sem ekki velur hinn góða veginn stefn-
ir nauðugur viljugur til hins illa. Það
er ekki fordómur Dostoéfskís að maður-
inn sé siðferðileg vera eða að í lífi
Lífsviðhorf Dostoéfskís
hans birtist einhver inngróin siðferðileg
tilhneiging, heldur er þetta ályktun
hans af eigin athugunum á mönnunum.
En hér koma fram þversagnir sem
varpa ekki aðeins Ijósi á manninn sem
siðferðilega veru að innsta eðli heldur
einnig á öll hin flóknu vandamál
mannlegrar tilveru. I fyrsta lagi tætir
Dostoéfskí sundur í háði yfirborðs-
kenndan spakvitringsháttinn í þeim
hugmyndum um manninn sem hlutu
grunnfærnislegustu túlkun sína í fræði-
kenningum nytsemisstefnunnar. I
Minnisgreinum úr undirdjúpunum sýn-
ir hann með ódauðlegum orðum fram
á það að „maðurinn er óforsjál skepna"
sem allra sízt hefst að til eigin nytsemi
eða gagns. „Hvenær hefur það nokkru
sinni gerzt á öllum árþúsundum sögu
hans“, spyr Dostoéfskí, „að maðurinn
hafi aðhafzt eitthvað einvörðungu
vegna gagnsemi?" Hugmyndin um
manninn sem skynsama, og þar með
vitra, veru er hreinasta firra „vegna
þess að manneðlið bregzt við og að-
hefst sem heild — ómeðvitað engu síð-
ur en vísvitað". „Auðvitað getur það
komið fyrir að fýsnir og langanir sam-
rímist skynseminni . . ., en mjög oft,
og að mesm leyti, eru þær fullkomlega
og þrjózkulega andvígar skynseminni."
„Mig langar að lifa“, heldur maðurinn
úr undirdjúpunum áfram, „til að svala
öllum lífsþrótti mínum, ekki aðeins til
að fullnægja skynsemi minni einni.
Skynsemin fullnægir aðeins vitrænum
eiginleikum mannsins, en í fýsn og
löngun birtist líf hans allt.“ Það sem
manninum er dýrmætast alls er „hans
eigin frjálsa löngun, hans eigin duttl-
ungar jafnvel þótt fáránlegir séu“. Það
sem manninum er dýrmætast og mikil-
vægast er „að lifa eftir sinni eigin
heimskulegu vild“, og þess vegna „þrá-
265