Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 66

Tímarit Máls og menningar
þennan lykil, ráðum ekki við hann.
„Við skiljum ekki“, segir Zozíma, „að
lifið er (nú þegar) paradís, því að við
þurfum ekki annað en að óska þess að
skilja þetta og það mun umsvifalaust
birtast okkur í allri fegurð sinni.“ At-
hyglisverð eru orð Versílofs í Oharðn-
aðri cesku sem hann lætur falla um
mynd eftir Lorrain, og þau lýsa sama
viðhorfi: ljós og sannleikur eru þegar
fyrir hendi í veröldinni, en við tökum
ekki eftir þeim. „Sælukennd, slík að ég
hafði aldrei kennt slíkrar fyrr, gagntók
hjarta mitt svo að mig verkjaði undan.“
Þessu hugboði um heilagleikann í
manninum er frábærlega lýst í snilldar-
verkinu Draumur skoplcgs manns. I
drögum að bókinni Djöflarnir eru þess-
ar setningar:
„Kristur steig niður til jarðar til að
sýna mannkyninu að jafnvel í jarð-
eðli sínu getur mannsandinn birzt í
himneskum ljóma, í holdi og ekki
aðeins í draumi eða hugsýn — og að
þetta er bæði eðlilegt og kleift."
Af þessum orðum sést greinilega að
undirstaða kenninga Dostoéfskís stend-
ur nær hugmyndum Rousseaus, um
gæzkuna í innsta eðli mannsins, heldur
en kenningu Kants um „illskuna í
manneðlinu".
Hins vegar hvílir gagnvirkni þess
sem er „eðlilegt og kleift" á trúarlífi
sem forsendu, en í því efni er rétt að
hafa í huga að í Dagbókum rithöfundar
árið 1880 er talað um „dulrænar ræt-
ur“ að hvötum mannsins til gæzku.
„Gjörvallt lögmál mannlegrar tilveru er
það“, segir Stefán Trofímóvitsj í
Djöflunum „að maðurinn ætti að tigna
eitthvað sem er ómælanlegt í mikil-
leika sínum. Hið ómælanlega og óend-
anlega cr manninum alveg eins nauð-
synlegt og smástjarnan sem hann lifir
á.“ Ogæfa mannkynsins er að „hug-
myndin um fegurðina hefur óhreink-
azt" í manninum. Þess vegna er fegurð-
in orðin „óttalegt og skelfilegt fyrir-
bæri", „eitthvað dularfullt þar sem
djöfullinn glímir við Drottin — og víg-
völlurinn er mannshjartað", eins og seg-
ir í Karamazof-brceðrunum. Þessi
„óhreinkun hugmyndarinnar um feg-
urðina" — en vegna hennar ræður
djöfullinn yfir þeim manni sem er hrif-
inn fegurðarvímu —, hún skýrir hvers
vegna menn hafa glatað „hæfileikan-
um“ til að valda heilagleikanum sem
opinberast hjartanu.
Hugmyndir Dostoéfskís um mann-
inn grípa niður i neðstu djúp manns-
andans og varpa Ijósi á ósigrandi mátt
hins siðferðilega eðlis í manninum, en
einnig á óhreinkun mannshjartans sem
veldur því að beinn vegur til gæzkunn-
ar hefur lokazt. Frelsið hefur dregið
„banameinið" í sig; það er ódaunn í
djúpum sálarinnar sem hefur óhreink-
azt af synd, en kraftur gæzkunnar starf-
ar áfram í manninum. Aðeins í þján-
ingunni og oft í glæpum frelsast mað-
urinn af freistingum hins illa og snýr
aftur til Guðs. Því segir Aljosja um
Zozímu: „Hjarta hans býr yfir dul
endurfæðingarinnar sem boðin er öll-
um mönnum, kraftinum sem að lokum
mun stofnsetja réttlæti á jörðu . . ."
Draumar Dostoéfskís um sósíalismann
frá yngri árum hans, draumur róman-
tíkunnar um að „endurreisa" hið góða
í mönnunum eins og Victor Hugo orð-
aði það, vöktu fyrir honum alla ævi.
Hugmyndir hans standa miðja vega
milli hrein-kirkjulegra og veraldlegra
kenninga. Skoðanir Dostoéfskís sam-
rímdust ekki fyllilega kennisetningum
268