Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 72

hann áliti Vestur-Evrópu „skrautlegan
kirkjugarð" eins og Ivan Karamazof er
látinn orða það. Gagnrýni á Vestur-
Evrópumenn tekur mjög mikið rúm í
verkum Dostoéfskís, og nægir að vísa til
orða Versílofs um þetta efni. Styrkur
Rússlands var gríski rétttrúnaðurinn; af
þessari ástæðu leiðir söguskoðun Dosto-
éfskís hann beint til trúarlegs mats á
sögunni. Hann skrifaði langt mál og
merkilegt um þetta í Dagbcskur rithöf-
undar, en hafið er yfir efa að hugleið-
ingar hans um söguskoðun ná hámarki
í Rannsóknadómaranum mikla. Sú
„helgisaga" er einstæð tilraun til að
lýsa sögulegum vandamálum og spurn-
ingum varðandi söguskoðun frá kristnu
sjónarmiði. Það kann að vera rétt að
Rússar hafi hneigzt að því í söguskoðun
sinni, allt frá Herzen, að gera lítið úr
röksambandi atburða og rökrænni at-
burðarás, en þeir viðurkenndu þó, eins
og skýrast kemur fram í verkum Míkaíl-
ofskís, að það er maðurinn sem gefur
sögunni inntak, blæs merkingu í hana.
I grundvallaratriðum hafnar þessi sögu-
skoðun jafnt kristnum hugmyndum um
Guðlega forsjón sem hugmyndum Heg-
els um allsherjarandann.
í verkum Dostoéfskís beinist rússnesk
söguskoðun aftur að trúarlegu mati á
sögunni: frelsi mannsins er samkvæmt
Guðlegum ásetningi grundvöllur sögu-
legrar atburðarásar. í hinum stórkostlegu
fyrirætlunum Rannsóknadómarans mikla
er því lýst hvernig sögunni er gefið
mannlegt inntak og merking. Hér legg-
ur Dostoéfskí sérstaklega þunga áherzlu
á það að í því skyni að fá samræmi og
jafnvægi í sögulega þróun verður að
svipta mennina mannlegu frelsi, og að
hans hyggju er þessi staðreynd ríkur
þáttur í öllum þeim hugmyndum um
söguskoðun sem byggjast á áhrifum
Lífsviðhorf Dostoéfskís
skynsemisstefnu eða einhverjum forsend-
um hennar. Sú áherzla sem hann leggur
á það að maðurinn verði ekki skilinn
eða metinn á slíkum forsendum og sú
skarphugsaða vörn sem hann færir fram
fyrir frelsisboðskap kristninnar leiða
hann ekki í fang kristinnar andskynsem-
ishyggju. Dostoéfskí finnur lausnina á
þessum vandamálum, eins og Vladímír
Solovjof, í frjálsri hreyfingu þjóðanna
í þá átt að breyta samfélaginu í heild í
„kirkju“. Hessen gagnrýndi áætlun
Dostoéfskís réttilega og taldi hana
draumsýn eina, en Dostojéfskí fullyrðir
heldur ekki eða gengur að því sem gefnu
að hugsjónin hljóti að verða að sögu-
legum veruleika, og um þetta fer hann
aðrar leiðir en marxistar og fylgjendur
nauðhyggju. Þvert á móti sýnir hann
mjög glögglega og skýrt andstæðurnar í
frelsishugtakinu: söguhetjur hans,
Stavrogín og Kírílof, sýna skuggahlið-
arnar á þessu fyrirbrigði. Kenningar
Dostoéfskís voru draumsýnir, ekki í því
að hann væri undir áhrifum heimspeki-
legrar skynsemisstefnu — eins og þær
aðrar kenningar sem hér voru nefndar
— heldur í því að hann tók ekki tillit
til endurlausnarinnar og þeirra vanda-
mála sem leysa verður til að komast til
skilnings á henni. Skilningur hans á
henni, á „frelsuninni“, tekur ekki til
greina dul atburðanna á Hausaskelja-
stað eins og þegar hefur verið bent á.
Allt um það er sú stórfenglega og áhrifa-
ríka mynd sem Rannsóknadómarinn
mikli bregður upp tilraun, sem á sér
enga hliðstæðu að dýpt fram á þennan
dag, til að ná tökum á „dulúð og leynd-
ardómum sögunnar". Raunar er það svo
að lýsingar Dostoéfskís á réttri braut
„rétttrúaðrar menningar" eru jafnóljós-
ar og gagnrýni hans er einbeitt á „hug-
myndir vestrænu kirkjunnar" og skyn-
274