Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 73

Tímarit Máls og menningar
semisstefnu í söguskoðun yfirleitt. En
það verður að viðurkenna að Dostoéfskí
varpar ljósi á „frumspeki sögunnar" af
slíkri snilld að einsdæmi má heita.
6. Yfirlit
Ná er rétt að draga saman aðalatriði
þess sem hér hefur komið fram um lífs-
viðhorf og hugmyndir Dostoéfskís.
Heimspekilegar hugleiðingar Dosto-
éfskís fengu dýpsta innblástur sinn í
„heimspeki mannsandans", en á þessu
sviði náðu þær næstum óvenjulegum
þroska. Dostoéfskí var jafnvígur hvað
snertir heimspekilegar hugmyndir um
manninn, siðfræði, söguheimspeki og
vandamál Guðlegs réttlætis og gæzku
andspænis böli og illsku í veröldinni.
Skerfur hans til rússneskrar — og ekki
aðeins rússneskrar — hugsunar er mjög
mikill. Það var ekki ófyrirsynju að flest-
ir rússneskir hugsuðir næstu kynslóða
tóku mið af Dostoéfskí og tillit til hans
í verkum sínum. Sú staðreynd skiptir
sérstaklega miklu máli í þessu að Dosto-
éfskí gerði grein fyrir vandamálum
menningarinnar eins og þau birtast í
sjálfri trúarvitundinni. Gogol varð fyrst-
ur til að lýsa hinni spámannlegu hugsýn
um „rétttrúaða menningu" — menn-
ingu samkvæmt gríska rétttrúnaðinum
sem vísaði til algerlega nýrra leiða í
sögulegri viðleitni mannanna, og í verk-
um Dostoéfskís varð hún fyrsta sinni
meginþáttur í könnun og kenningum
um söguskoðun. Veraldarhyggjan (se-
cularism), sem Slavavinirnir töldu rök-
rétta afleiðingu þróunarinnar í trúmálum
Vestur-Evrópu, var að mati Dostoéfskís
varanleg en einhliða andleg stefna, sér-
stök trúarleg viðmiðun út af fyrir sig.
Raskolníkof er tákn þess hvernig manns-
andinn rýfur gersamlega sambandið við
trúarvitundina, og Kírílof sýnir hvernig
þetta fráhvarf frá Guði hlýtur óhjá-
kvæmilega að leiða til trúarlegrar end-
urnýjunar í hugmyndafræði manndýrk-
unarinnar, þar sem maðurinn er settur
á goðstall. Þau öfl í vestrænni heim-
speki sem fyrir löngu höfðu mótað ver-
aldarhyggjuna, sem nokkurs konar trúar-
lega einhyggju, þar sem ekki er gert ráð
fyrir öðrum tilverusviðum en efnisheim-
inum, þau birtast í söguhetjum Dosto-
éfskís í ljósi hugmynda hans um veru-
leikann, en hann taldi að raunveruleik-
inn og lögmál trúarbragðanna væru svo
nátengd böndum innri gagnvirkni að
þau yrðu ekki aðgreind. Með því að
snúa hugsuninni þannig frá róttækri
sértekningu og óhlutbundnum ályktun-
um yfir í þann móðurkvið trúarinnar
sem fyrst ól hana, þannig var ekki leyst
úr neinum djúpstæðum vandamálum
sem snerta mannsandann; þeim var að-
eins komið öllum á réttan grundvöll,
þau voru aftur tengd eigin forsendum.
I raun og veru hefst nýtt skeið í sögu
rússneskrar hugsunar með verkum
Dostoéfskís. Enda þótt rússneskir hugs-
uðir hefðu alla tíð viðurkennt úrslita-
mikilvægi trúarlegra sjónarmiða, þá
varð Dostoéfskí fyrstur til að snúa öll-
um vandamálunum varðandi mannsand-
ann yfir í trúarleg vandamál og sjá
mannsandann algerlega frá þeim sjónar-
hóli. Auðvitað gerði þetta alla trúarlega
viðmiðun flóknari og gat ögrað sam-
bandinu við sígildar kenningar kirkju-
feðranna, en jafnframt lagði Dostoéfskí
með þessu grunn að óvenjulegum og
frjósömum blóma rússneskrar trúarheim-
speki.
275