Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Blaðsíða 69

sálarlífsins. Trú Dostoéfskís á mannin-
um byggist ekki á væminni lofdýrð um
manninn; þvert á móti brýzt hún gegn-
um innsæi hans í myrkustu afkimahvat-
ir mannssálarinnar.
Það verður að viðurkenna að túlkun
Hessens í ritgerðum hans um Harmleik
gœzkunnar í Karamazof-brcsSrunum og
Harmleik illskunnar á siðfræðilegum
sjónarmiðum Dostoéfskís er mjög ýkt.
En hitt er rétt að Dostoéfskí hafnaði
ekki aðeins siðfræði skynsemisstefnunn-
ar heldur og siðfræði sjálfsvildarinnar
sem telur einstaklinginn mælistikuna.
Hann hélt beinlínis uppi vörnum fyrir
siðfræði sem hvílir á dulrænum forsend-
um, og hér hefur áður verið vitnað til
orða hans þar sem hann staðhæfir af-
dráttarlaust að siðferðiseðli mannsins
vaxi einvörðungu af dulrænni rót. Þetta
merkir um fram allt að siðferðilegar
hvadr ákvarðast ekki af tilfinningum,
skynsemi eða vitsmunum heldur fyrst
og fremst af lifandi vitund um Guð.
Þar sem þessa vitund vantar verður af-
leiðingin óhjákvæmilega annaðhvort
hóflaus kaldhæðni, sem leiðir til sál-
rænnar upplausnar, eða sú að maður-
inn er settur á goðstall. A hinn bóg-
inn fann Dostoéfskí greinilega rangind-
in og afbökunina í innilokun einstakl-
ingshyggjunnar, sem hann kallaði oft-
ast „einangrun mannsins", og um þetta
samsinnti hann kenningum Slavavin-
anna. Dostoéfskí orðaði staðhæfinguna:
„allir eru sekir fyrir alla": allir menn
eru tengdir böndum dulúðugrar eining-
ar sem geymir í sér möguleikann á sönnu
bræðralagi. Dostoéfskí tók af heilum
huga undir hugmyndir N. F. Fjodorofs
um það að andi „bræðrasundrungar"
ríkti yfir lífi samtíðarinnar. Til þess að
sýna þetta nægir að minna á miskunnar-
Lífsviðhorf Dostoéfskís
laus orð hans í ritinu Vetrarathuganir
á snmarminningum: „Hver annar en
blindaður ofstækismaður gæti viður-
kennt þann skopleik borgaralegrar ein-
ingar sem við sjáum leikinn í Vestur-
Evrópu sem hina eðlilegu mynd mann-
legrar einingar á jörðu?" Hugsjónin um
hið sanna bræðralag var undirstaðan í
sósíalisma Dostoéfskís á fyrri árum.
Þessi hugsjón hafði mikil áhrif á hann
og var rík í huga hans alla ævi. Hún
mótaði trúarlega draumsýn hans sem á-
kvarðaði heimsmynd hans, draumsýnina
um að breyta ríkinu — þ. e. gjörvöllu
samfélaginu — í kirkju.
Dulræn undirstaða siðferðis fram-
gengur af miklu afli og hreinskilni í
þeim orðum sem Zozíma segir við and-
lát sitt, í Karamazof-brceðrunum:
„Drottinn tók sáðkorn úr öðrum
veröldum og sáði þeim á þessa
jörð ... og þau skutu róturn og
uxu . . . En það sem grær getur
því aðeins lifað og notið lífs-
krafta að það finni til sambands-
ins við aðrar dulræðar veraldir . . .
Margt á jörðu er okkur hulið, en
í staðinn hefur okkur verið gefin
leynd og dulin kennd um lífræn
tengsl okkar við annan heim ..."
Þessi orð lýsa megindráttunum í dul-
rænni siðfræði Dostoéfskís: lífræn og
sönn tengsl okkar við lífið ákvarðast af
ást sem nær út yfir takmörk bæði skyn-
semi og vitsmuna. Astin verður hafin
yfir skynsemi og vit og lyftist upp í að
verða kennd um innra samband við ger-
valla veröldina, meira að segja þá dauðu,
og við líflausa hluti: „Bræður, elskið
alla hluti. Elskið alla hluti og þið munuð
skilja dul hlutanna." Þessi altæka ást
lifir algerlega af lifandi vitund um Guð.
271