Morgunblaðið - 16.12.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1987
Málverk — eða skugga-
mynd í fjarska?
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Álfrún Gunnlaugsdóttir: Hring-
sól. Skáldsaga.
Útg. Mál og menning 1987.
Fyrir utan það, að bækur eftir
konur skipa mjög veglegan sess í
bókaútgáfunni nú, er íhyglivert,
hversu hugleikinn tíminn er sumum
þessara höfunda. Tíminn sem er lið-
inn, settur í samhengi við tímann,
sem er. Það þarf óumdeilanlega
leikni til að þau áhrif náist fram,
sem fyrir höfundum vakir. Ella
getur orðið úr einhver hræringur,
sem hvorki skilar tilgangi né áhrif-
um.
Álfrún Gunnlaugsdóttir er einnig
að velta fyrir sér tímanum. Titill
bókarinnar er, ef ég mætti leyfa
mér að orða það svo, kæruleysis-
legri en efni sögunnar.
En Álfrún er ekki aðeins að vinna
sögu sína í tímanum. Hún reynir
fyrir sér með nýjan stíl í sögunni.
í fyrri bókum hennar gætti þessar-
ar tilhneigingar. Þessi stíll er
knappur, allt að því símskeytalegur
á stundum. Reynt að nota sem allra
fæst orð, en beita þeim fáu, sem
notuð eru af þess meiri krafti; orð-
in eru þanin til hins ítrasta. Álfrún
gerir sömuleiðis tilraun með að
sleppa sögnum, og raðar orðum upp
á nokkuð nýjan máta.
Þetta í sjálfu sér er vert allrar
forvitni/virðingar, en svo að áhrifin
verði í réttu hlutfalli þarf lesandi
að hafa á tilfinningunni, að höfund-
ur hafi vald yfir stílnum. Helzt svo
áreynslulaust, að lesandi taki ekki
eftir. Hér hefur það ekki tekizt,
stíllinn verður of meðvitaður, hann
truflar. Svo meðvitaður, að það
skyggir á söguna. Og efnið hlýtur,
hvað sem iiðru líður að vera aðalat-
riðið. Stíllinn á kostnað sögunnar
er ekki eins og það á að vera.
Kannski einstöku höfundar geti
ráðið við þetta. Kannski Álfrún
geti það síðar. En hér er teflt á
tæpasta vað.
Sagan er um stúlkuna sem er
Morgunblaðið/Sverrir
Þorkell Sigurbjörnsson, tónskáld, Sigurður Pálsson, skáld, Gunnar Örn Gunnarsson, myndlistarmað-
ur og Kristján Jóhannsson, óperusöngvari.
íslenska hljómsveitin
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Það hefur lítið heyrst til ís-
lensku hljómsveitarinnar undan-
farið, en sl. sunnudag efndu
forráðamenn hennar til sérstæðra
tónleika í Hallgrímskirkju undir
yfirskriftinni „Námur“. Efni tón-
leikanna átti að vera umfjöllun
„um tiltekin brot úr íslandssög-
unni“ og var ætlunin m.a. að nota
„þjóðararfinn" sem námu og
vinna þar úr þjóðleg listaverk.
Fyrstu tvö verkin á tónleikun-
um voru að vísu ekki í þessum
nýþjóðlega anda, en báru aftur á
móti merki „sterkra erlendra
menningaráhrifa“ hvað snertir
forskipan og stfl. Fyrra verkið
heitir Októ-Nóvember eftir Áskel
Másson, og er það einstaklega
hægferðugt og viðburðalítið en
hljómfallegt og var vel leikið af
íslensku hljómsveitinni. Seinna
verkið, Konsert fyrir fiðlu og litla
hljómsveit eftir Hilmar Þórðarson,
var einnig ágætlega flutt. Einleik-
arinn, Laufey Sigurðardóttir, lék
verkið vel, en mikil enduróman í
Hallgrímskirkju hafði þau áhrif
að á köflum var erfitt að greina
einleikinn sem rann oft illa saman
við sterka hljóman hljómsveitar-
innar. Það sem þó kom í ljós var
að verkið, sem er fyrsta hljóm-
sveitarverk höfundar, er áheyri-
legt og vel unnið.
Seinni hluti tónieikanna var
með þeim óvenjulega hætti að
fyrst var upplestur og þar næst
afhjúpað myndverk, en tónleikun-
um lauk með því að flutt var
tónverk eftir Þorkel Sigurbjöms-
son við Landnámsljóð eftir Sigurð
Pálsson. Kristján Jóhannsson,
óperusöngvari, flutti þetta sörig-
verk af mikilli reisn. Ef það hefur
verið ætlunin að „nema þjóðararf-
inn líkt og málm úr jörðu“ hefur
það eitthvað skolast til várðandi
tónlistina, sem var úr einhverri
annarri námu en þar sem þjóðar-
arfurinn er fólginn, þó verkið
væri að öðru leyti ágætlega hljóm-
andi.
Þetta með þjóðlega menningar-
arfinn er mikið til umljöllunar í
mjög sérkennilegi'i efnisskrá og
sé það rétt að leita skuli aftur til
fortíðarinnar, var það að þessu
sinni ekki meira en sem nam inn-
taki Landnámsljóðsins eftir
Sigurð Pálsson. Sú list, sem sköp-
uð er í dag, er framlag samtímans
til þeirrar safnstofnunar sem
nefnist „íslensk menning“ og
verður, er tímar líða, grunnur
þeirrar myndar sem óbornar kyn-
slóðir munu gera sér um þáver-
andi löngu gengna samtíð okkar.
Hvernig svo sem menn skilja þjóð-
lega menningu, er það til vitnis
um grósku tónmenntar í landinu
að frumflutt eru tvö íslensk tón-
verk á einum og sömu tónleikun-
um, fiðlukonsert og einsöngsverk,
sem voru ágætlega flutt undir
stjóm Guðmundar Emilssonar.
Kvöldlokkur á jólaföstu
Blásarakvintett Reykjavíkur
hefur í nokkur ár staðið fyrir tón-
leikuni einhveija vikuna fyrir jól,
undir nafninu Kvöldlokkur á jóla-
föstu. í ár voru tónleikamir haldir
í Kristskirkju og aðeins eitt verk
á efnisskránni, nefnilega Seren-
aða í B-dúr, K. 361, eftir Mozart.
Þetta er feikna löng og meistara-
lega samin serenaða fyrír þrettán
hljóðfæraleikara, en var að þessu
sinni flutt af Qortán, þ.e. auk
þrettán blásara, einum kontra-
bassaleikara. Hljóðfæraskipan
verksins er sérkennileg; fjögur
horn, kontrafagott og kontrabassi
leika sömu röddina og síðan tvö
af hvetju eftirtalinna hljóðfæra,
óbó, klarinett, bassethorn og fag-
ott. Hljóðfæraleikaramir eru
flestir starfandi í Sinfóníuhljóm-
sveitinni, en tvö ný nöfn mátti sjá
í nafnalistanum, nefnilega Önnu
Sigurbjörnsdóttur, er lék á horn,
og Jógvan Zachariassen er lék á
kontrafagott.
Leikur þeirra félaga var mjög
góður, enda valinn maður í hveiju
rúmi. Þrátt fyrir að samstillingin
í heild væri sérlega góð var ein
tónhending einkar yndislega út-
færð, en það var líðandi línan í
seinna tríóinu í 4. þættinum.
Líklega er það þó Mozart, sem
ávallt er fallegur, en á það stund-
um til að slá á þá strengi, rétt
svona óvart, er tekur svo uridur
sárt til hjartans. Mozart þrumar
ekki um sorg sína, hún liggur
dulin í undursamlegri fegurð tón-
anna og í dýpstu sorg sinni og
umkomuleysi syngur hann blíðast.
Álfrún Gunnlaugsdóttir
send að heiman í nýtt umhverfi,
hvernig hún lifir þar, fullorðnast,
verður fyrir nokkuð fjölþættri
lífsreynslu, eignast. barn, missir
það, giftist, eldist og er komin á
leiðarenda.
Stúlkan, Bogga/Eilla og líf henn-
ar er nægur efniviður. Þegar hún
er að alast upp í ríkishúsinu við
Tjörnina, gengur í Kvennaskólann,
kynnist ástinni er hún fer að vera
með giftum manni, seinna í Kanan-
um á stríðsárunum. Giftist svo
frændanum sem hafði farið og reynt
margt í stríðinu, sem skilur eftir
sig ör í sál hans.
Þetta er mikil einföldun á fló-
kinni sögu, því að auk þess að glíma
við þennan nýja stíl, er það þó fyrst
og fremst tenging tímans, aftur og
fram, sem stýrir gjörðum höfundar-
ins.
En einhvern veginn situr lesandi
uppi með þetta og er ekki sáttur.
Höfundur heldur persónunum í ein-
hvers konar fjarlægð frá sér, gefur
sér ekki lausari taum. Fyrir þá sök
verður erfitt fyrir sögupersónurnar
að rísa-upp og öðlast líf, þær eru
beittar full sterkri ögun. Þær verða
eins og skuggamynd í fjarska.
Nú er fjarri mér að vera þeirrar
meiningar, að höfundar eigi að
segja allt. Ég hef enda dáðzt að
bókum Álfrúnar fyrir það, hversu
hljótt er talað, og margt verður að
lesa milli línanna. Þó getur höfund-
ur ekki hlíft sjálfum sér né pérsón-
um sínum of mikið. Hann verður
að gefa persónum sínum svigrútn
til að lifna. Og til að lifa. Til að
finna og finna til. Og þegar ég segi
að höfundur eigi hvorki að hlífa sér
né persónunum sínum á ég til dæm-
is við, að þeir kaflar í bókinni, þar
sem er tæpt á málum, sem gætu
valdið sársauka, fer höfundur und-
an í flæmingi. Ást stúlkunnar til
Knúts verður varla raunveruleg, af
þessum ástæðum. Sama gildir um
afdrif barnsins sem hún missti. Þó
svo, að kannski eigi það alltaf að
vera sví>, að það sem fer frá okkur
öðlist Ijóma umfram það, sem er.
Þó að ég sé þeirrar skoðunar,
að Álfrún ráði ekki við þann stíl
og skrifmáta sem hún setur sér
með þessari bók, er sagan- hvort
sem maóur er dús við hana eða
ekki- unnin af mikilli vandvirkni.
Ég get að sumu leyti tekið undir
orð útgefanda á kápusíðu, að líkja
megi henni við mósaíkmynd. Unnin
af ótrúlegri nosturssemi. En það
vantaði, að ég skildi persónurnar
eða skynjaði þær. Það vantar að
þær skipti mann máli.
Frá liðnum dögnm
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Hermann Ragnar Stefánsson:
ÉG MAN ÞÁ TIÐ. Frásagnir og
viðtöl. 172 bls. Setberg. 1987
Hermann Ragnar Stefánsson
bytjar bók þessa á formálsorðum.
Kveðst hann hafa ráðist í verkið
að annarra áeggjan. Hann segist
»vona fyrst og fremst að hér sé
einn hlekkur í sögu alþýðufólks á
íslandi skráður á einfaldan, en
sannan hátt sem vert er að geyma,
en ekki gleyma.« Þakkar hann góðu
fólki hjálp við sig, »viðvaninginn«.
Átta eru viðmælendur Hermanns
Ragnars. Þeir eru á mismunandi
aldri og úr ýmsum áttum. Þarna
er Ásta grasakona. Bók um hana
kemur út nú svo þáttur Hermanns
Ragnars er annaðhvort of seint eða
snemma á ferð. Annars hefst Ég
man þá tíð á frásögn Valbjargar
Kristmundsdóttur á Akranesi. Hún
segir meðal annars frá bernsku
sinni fyrir vestan. Foreldrar hennar
slitu samvistir þegar hún var á öðru
ári og gat þá hvorugt þeirra séð
fyrir henni. Fyrst vildi enginn taka
við henni svo sveitarstjórnin sam-
þykkti að jafna henni niður á
hreppsbúa, hálfan mánuð á heimili
í senn! Þá varð góð kona, níu barna
móðir með meira, til að taka hana
á arma sína, þótti þetta óforsvaran-
leg meðferð á smábarni. »Ýmislegt
varð mér til angurs,« segir Val-
björg, »sérstaklega að vera alin upp
á sveit . . . Ef krakkarnir þóttust
eiga mér grátt að gjalda létu þau
dynja á mér sveitarómaganafn sem
ekki Þótti neinn heiðurstitill í þá
daga. Fannst mér þetta mikil van-
virða og hugsaði ekki hlýtt til
foreldra minna sem ég taldi eiga
sök á því að ég hefði hlotið þessi
örlög.«
Elísabet Helgadóttir frá Grund-
arfirði segir frá í þætti sem nefnist
Séð og heyrt í heimum tveim. Eins
og heitið ber með sér greinir Efísa-
bet frá dulrænum fyrirbærum. Þess
háttar vekur jafnan áhuga og for-
vitni nokkuð margra. Hygg ég að
þeir láti frásagnir Elísabetar ekki
framhjá sér fara.
Hermann Ragnar Stefánsson
Ólafur Magnússon frá Mosfelli
rekur minningar sínar í þættinum
»Ég lít í anda liðna tíð«. Ólafur
hefur margs að minnast frá lífsbar-
áttunni í æsku sinni, meðal annars
frá bústörfum í Viðey, en þar bjó
þá stórbúi Eggert Briem og sá
Reykvíkingum fyrir mjólk. Verðugt
væri að rannsaka hvers vegna bú-
seta skyldi leggjast niður í Viðey,
svo mikil sem umsvifin voru þar á
fyrri hluta aldarinnar.
Á morgni 20. aldar í litlu sam-
félagi er yfirskrift þáttar með Jóni
Kr. Kristjánssyni á Víðivöllum í
Fnjóskadal, þáttur er af Sigríði
Gunnarsdóttur á Eyrarbakka, Und-
ir sama þaki í 60 ár, Ingibjörg
Þórðardóttir Waage segir frá
bernsku og æskuárum í Reykjavík
á fyrstu árum aldarinnar. Og Hann-
es Bjarnason frá Vestmannaeyjum,
sem er ekki nema rösklega fertug-
ur, rekur ævintýr frá öðrum
löndum. Allir kunna viðmælendur
þessir að vera af handahófi valdir.
Ég man þá tíð er dæmigerð »jóla-
bók«. Fátt er þarna sem ekki hefur
komið fram áður í ótal endurminn-
ingum fyrr og síðar. Minni ég í því
sambandi á þættina í Aldnir hafa
orðið svo nokkuð sé nefnt. Mest eru
þetta hversdagsfrásagnir. Vissu-
lega getur þess háttar lesning stytt
stundir í skammdeginu. Og þá er
tilganginum náð, eða er ekki svo?