Morgunblaðið - 16.12.1987, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1987
Ný fiskveiðistefna
Byggðakvóti, opnun o g sveigjan-
leiki í stað lokaðrar miðstýringar
eftir Ölaf
Ragnar Grímsson
Stefnumótun í sjávarútvegi er
höfuðatriði á vettvangi íslenskra
þjóðmála. Þróun fiskyeiða og fisk-
vinnslu ræður úrslitum um sóknar-
kraft atvinnulífsins og velferð
landsmanna í framtíðinni. Islend-
ingum hefur jafnan vegnað best
þegar nýsköpun og fjölþætt upp-
bygging hafa sett svip á sjávarút-
veginn. Mistök í mótun fiskveiði-
stefnunnar geta fjötrað þróun
mikilvægustu útflutningsgreinar
okkar í áraraðir, komið í veg fyrir
vöxt byggðar víða um land og
hindrað þá endumýjun sem ætíð
verður að vera í útgerð og fisk-
vinnslu.
Sú fiskveiðistefna sem ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokksins og Framsókn-
arflokksins lögfesti fyrir nokkrum
árum og núverandi ríkisstjóm hefur
ákveðið að framlengja fram á næsta
áratug hefur reynst meingölluð.
Hún hefur fest í sessi læst miðstýr-
ingarkerfi sem útilokar nauðsynleg-
an sveigjanleika og tekur ekkert
tillit til ólíkra þróunarmöguleika
einstakra byggðarlaga. Hún kemur
í veg fyrir tilraunir með nýjar
stjómunaraðferðir og gerir komm-
isarakerfið ráðuneytisins að valda-
miðstöð sjávarútvegsins. Hún
rígbindur kvóta við eignarhald á
skipum og stuðlar þannig að marg-
víslegu braski og yfirverði á fisk-
veiðiflotanum. Hún býr til nánast
óyfirstíganlegar hindranir fyrir nýja
aðila sem vilja koma inn í sjávarút-
veginn og gefur þeim fyrirtækjum
sem voru í rekstri fyrir hálfum ára-
tug síðan langvarandi forgang.
Fiskveiðistefna ríkisstjórnarinn-
ar gerir höfuðatvinnuveg Islendinga
að lokuðu kerfí þar sem ráðuneytið
er æðstiprestur. Nýjungar, frum-
kvæði, umsköpun og endurnýjun
eru nánast fryst úti. Þessa stefnu
ætlar meirihluti Alþingis nú að lög-
festa til ársins 1991. Slík ákvörðun
er ekki aðeins röng. Hún getur
beinlínis drepið sjávarútveginn í
dróma.
Það er því brýn nauðsyn að setja
fram aðra fískveiðistefnu sem tæki
mið af því að útrýma þessum stóru
ágöllum. Sú stefna þarf að grund-
vallast á því:
— að auðlindir sjávarins séu sam-
eign þjóðarinnar,
— að hagsmunir byggðarlaganna
en ekki eignarhald á skipum séu
forsenda úthlutar á veiðiheimildum
og
— að opnun og sveigjanleiki séu
byggð inn í kerfíð til að auðvelda
inngöngu nýrra aðila, leiðréttingu
á hag einstakra byggðarlaga og
tilraunir með nýjar stjómunarað-
ferðir.
Fiskveiðistef na
Alþýðubandalagsins
Á fyrsta fundi nýkjörinnar mið-
stjómar Alþýðubandalagsins var
samþykkt sérstök ályktun um físk-
veiðistefnu sem þingflokkurinn
hafði unnið að og fjallaö var um á
sérstakri ráðstefnu sem flokkurinn
efndi til um framtíð sjávarútvegs á
íslandi. Þessi nýja fískveiðistefna
er heilsteyptur valkostur sem komið
gæti til framkvæmda þegar í upp-
hafi næsta árs. Hún samrýmist
betur hagsmunum byggðarlaganna,
eignarrétti þjóðarinnar á fískimið-
unum og þörfinni á nýsköpun í
sjávarútvegi en hin meingallaða
stefna síðustu ríkisstjórnar sem
Alþýðuflokkurinn hefur nú sam-
þykkt að framlengja.
Fiskveiðistefna Alþýðubanda-
lagsins setur byggðahagsmuni og
valddreifingu í stað læstrar mið-
stýringar. Hún kemur í veg fyrir
brask með skíp til að fá aðgang
að afla og útrýmir yfirverði á fisk-
veiðiflotanum.Hún vísar veginn inn
í nýja framtíð þar sem endurnýjun
og nauðsynlegur sveigjanleiki í þró-
un sjávarútvegsins fá að njóta sín.
Það eru þijú grundvallaratriði
sem setja svip á þessa nýju fisk-
veiðistefnu. Þau eru í sameiningu
þess eðlis að stærstu gallarnir á
núverandi kerfi yrðu ekki lengur
við lýði. Þessi grundvallaratriði eru:
— sameign þjóðarinnar á auðlind-
um hafsins
— byggðakvóti kemur í stað
rígbindingar við skip
— allt að. 10% heildaraflans má
ráðstafa tii að tryggja oþnun og
sveigjanleika.
Sameign Islendinga —
Hagsmunir byggðanna
Fiskveiðistefna ríkisstjórnarinn-
ar hefur miðast við að gera eignar-
aðila í útgerð — einstaklinga og
fyrirtæki — að raunverulegum léns-
herrum hafsins sem einir ættu í
reynd allan rétt. Alþýðubandalagið
setur hins vegar fram stefnu sem
byggist á því að fiskistofnanir og
aðrar sjávarauðlindir séu ævarandi
sameign allra íslendinga og leggur
fram tillögur um ráðstöfun veiði-
heimilda í samræmi við þetta
grundvallaratriði.
Við leggjum til að veiðiheimildum
verði að verulegu leyti úthlutað til
byggðarlaga þar sem allir íbúar
sitja við sama borð og hin félags-
lega eign á auðlindunum tengist á
raunhæfan hátt atvinnulífi lands-
hlutanna. Ríkisstjórnin bindur
veiðiheimildimar hins vegar alfarið
við eignarhald á skipum. Þótt Hall-
dór Ásgrímsson hafi tekið inn eina
nýja grein um sameign þjóðarinnar
og sett fremst í frumvarp ríkis-
stjórnarinnar em allar hinar grein-
arnar áfram í gamla búningnum.
Fyrsta greinin er því bara mála-
myndafriðþæging fyrir Alþýðu-
flokkinn sem hefur í reynd látið
beygja sig og gleypt gamla kerfið.
Fiskveiðistefna Alþýðubanda-
lagsins felur hins vegar í sér
kerfisbundna úrfærslu þess grund-
vallaratriðis að fískstofnanir séu
sameign allra íslendinga. Þannig
yrði sjálf fískveiðistjórnin í sam-
ræmi við höfuðforsenduna en í
frumvarpi ríkisstjórnarinnar er
fyrsta greinin eins og út úr kú í
samanburði við allt meginefni frum-
varpsins.
Áuk þess að miða fiskveiðistjóm-
ina við sameiginlega eign á auðlind-
unum þarf að skipuleggja sóknina
í fískistofnana í samræmi við sér-
fræðilegt mat á stærð þeirra og
undir eftirliti óháðrar stofnunar.
Markmiðið verði að auka gæði afla
og afurða, að hámarksafrakstur
fáist miðað við ákveðin tímabil og
ofveiði eigi sér aldrei stað.
Byg-g-ðakvóti í stað
rígbindingar við skip
í stað þess að binda kvóta alfar-
ið við skip, eins og ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokksins og Framsókn-
arflokksins ákvað og Alþýðuflokk-
urinn hefur nú samþykkt að gert
verði til ársins 1991, leggur Al-
þýðubandalagið til nýtt kerfí sem
byggist á því að úthluta veiðiheim-
ildum til byggðarlaga. í þessu kerfí
yrði veiðiheimildum á bolfíski skipt
í tvo flokka.
í fyrsta lagi yrði 2h hlutum veiði-
heimildanna úthlutað til byggðar-
laga samkvæmt sérstakri reikni-
reglu. Hún felur ? sér að fjórðungur
þessa nýja byggðakvóta yrði reikn-
aður út frá úthlutuðu afla- og
sóknarmarki skipa í byggðarlögum
eins' og sú úthlutun var að meðal-
tali árin 1984—1986. Þrír fjórðu
hlutar yrðu hins vegar reiknaðir út
frá úthlutðu afla- og sóknai-marki
skipa í byggðarlögum í ái'slok 1987.
I öðru lagi yrði ’/:! hluta veiði-
heimilda úthlutað til útgerðar á
skip og skal sá hluti reiknaður með
sama hætti og ákveðið var í reglu-
gerð fyrir árið 1987. Eftir að
byggðakvóti hefur verið reiknaður
skal honum deilt á milli þeirra skipa
sem fá kvóta úthlutað í viðkomandi
byggðarlagi í hlutfalli við veiðiheim-
ildir þeirra.
Við sölu skipa úr byggðarlaginu
fylgir þeim einungis sá þriðjungur
aflakvótans sem fórtil útgerðarinn-
ar. Tveir þriðju hlutar verða hins
vegar áfram í byggðarlaginu og
endurúthlutað þar í samræmi við
ákveðnar reglur. Hagur byggðar-
laganna verður þannig algert
forgangsatriði.
Kostir byggðakvótans
Með því að binda veiðiheimildir
við byggðarlög er verið að tryggja
hag sjómanna og starfsfólksins í
fiskiðnaði og allra íbúa þeirra
byggðarlaga sem byggja afkomu
sína á öruggri og skipulagðri nýt-
ingu sjávarafla.
Þær reiknireglur sem Alþýðu-
bandalagið leggur til að notaðar
verði hafa einnig í för með sér
að komið yrði nokkuð til móts
við þau byggðarlög sem tapað
hafa mestum aflakvóta á undan-
förnum árum vegna ranglætisins
í kerfi ríkisstjórnarinnar.
Byggðakvótinn kemur auk þess
í veg fyrir brask í tengslum við
skipa- og kvótasölu sem þróast
hefur í skjóli ríkjandi fiskveiði-
stefnu. Óeðlilegt verð á fiskiskipum
myndi hverfa að mestu. Keppni
milli byggðarlaga um kaup á skip-
um til að komast yfir afla myndi
hætta og þannig yrði stuðlað að
aukinni hagkvæmni í útgerð. Raun-
hæfara arðsemismat myndi gilda
í viðhorfum til skipakaupa.
Tilraunir með nýjar stjórnunar-
aðferðir eins og til dæmis sölu eða
uppboð á kvóta, sem ýmsir hafa
talað um en enginn getur fullyrt
hvernig kæmi út í reynd, yrðu auð-
veldari því að kvótinn myndi engu
að síður halda áfram að dreifast
um landið. Óttinn við tilraunir með
nýjar aðferðir yrði minni þar eð
hættan á ofurvaldi hinna fáu sterku
væri ekki lengur við lýði. Jafnframt
opnar byggðakvótinn möguleika á
ýmiss konar sjálfstjórn byggðarlag-
anna í þróun sjávarútvegsins.
Ásamt heimildinni til að ráðstafa
allt að 10% heildaraflans til opnun-
ar og sveigjanleika yrði byggða-
kvótinn í reynd sú þróunarbraut
sem auðveldar nýsköpun, nauðsyn-
legar tilraunir með nýjar aðferðir
og stuðlar að fráhvarfi frá miðstýr-
ingarstefnu ráðuneytislns.
Opnun ogf sveigjanleiki
Saga sjávarútvegsins sýnir að
endurnýjun á rekstraraðilum, opn-
un fyrir einstaklinga, fjölskyldur,
samstarfshópa og ýmsar tegundir
af fyrirtækjum — hlutafélög, sam-
vinnufélög og byggðafyrirtæki —
og tiltölulega fijáls tilraunastarf-
semi með ýmiss konar nýjungar eru
allt frumforsendur þess að höfuðat-
vinnuvegur íslendinga búi yfir þeim
sóknarkrafti sem í sífellu skapar
aukin verðmæti og vaxandi þjóðar-
arð. Ef lokað er á þessa endurnýjun-
arkrafta þá hætta þeir sem veitt
geta sjávarútveginum nýjan þrótt
smátt og smátt að sækja inn á þenn-
an vettvang. Neikvæð viðhorf
gagnvart nýjum aðilum sem vilja
spreyta sig verða til þess að fólk
Ólafur Ragnar Grímsson
„Fiskveiðistefna ríkis-
stjórnarinnar gerir
höf uðatvinnuveg Is-
lendinga að lokuðu
kerf i þar sem ráðuneyt-
ið er æðstiprestur.
Nýjungar, frumkvæði,
umsköpun og endurnýj-
un eru nánast frýst úti.
Þessa stefnu ætlar
meirihluti Alþingis nú
að lögfesta til ársins
1991. Slík ákvörðun er
ekki aðeins röng. Hún
getur beinlínis drepið
sjávarútveginn í
dróma.“
með frumkvæðið og hugmyndirnar
sækir annað.
Það er megingalli hins læsta
miðstýringarkerfis sem ríkis-
stjórnin ætlar nú að framlengja
að þar er hvorki opnun né sveigj-
anleika að finna. Allt er rígskorðað
við þá sem fyrir voru á bási. Gömlu
rekstraraðilarnir virðast eiga að fá
eilífan forgang. Kerfi ríkisstjórn-
arinnar sameinar verstu ein-
kenni eignarhaldsskipunar
lénstímans og ráðuneytadrottn-
un hinna miðstýrðu hagkerfa.
Það er beinlínis aðför að þróunar-
krafti íslensks sjávarútvegs að ætla
sér að framlengja svona kerfi.
í fiskveiðistefnu Alþýðubanda-
lagsins eru hins vegar ákvæði sem
tryggja nauðsynlega opnun og
sveigjanleika sem ætíð þurfa að
einkenna þróun sjávarútvegs og
fískvinnslu. Við leggjum til að
skipulag fiskveiðistjórnunarinn-
ar feli í sér að í framtíðinni verði
heimilað að úthluta allt að 10%
heildaraflans í þágu opnunarinn-
ar og sveigjanleikans. Þessi
úthlutun verði miðuð við.
a) að tryggja aðgang nýrra
rekstraraðila
b) að leiðrétta hag einstakra
byggðarlaga
c) að gera tilraunir með nýjar
stjórnunaraðferðir.
Nýir rekstraraðilar —
Leiðrétting í þágri
byggðarlaga
í ljósi þess að þróun sjávarút-
vegsins á íslandi hefur byggst á
því að mikill hreyfanleiki hefur ver-
ið innan greinarinnar — fyrirtæki
koma og fara og rekstrartími þeirra
nær sjaldan mörgum áratugum;
flestir hafa byijað smátt, bæði í
verkun og sjósókn; byggðarlög hafa
beitt margvíslegum nýjum rekstrar-
formum — þá er það óneitanlega
ærið sérkennileg afstaða sem fyrr-
verandi "'kisstiórn mótaði og sú
núverandi ætlar að lögfesta áfram
til 1991 að eingöngu þeir sem verið
hafa í útgerð á undanförnum hálf-
um áratug eiga að fá aðgang að
sjávarútveginum. Allir aðrir eru
lokaðir úti nema þeir útvegi sér fjár-
magn til að kaupa skip á upp-
sprengdu verði.
í fiskveiðistefnu Alþýðubanda-
lagsins er kerfið hins vegar opnað
með því að heimila að veija ákveðn-
um prósentum heildaraflans til
úthlutunar á veiðiheimildum til
nýrra aðila sem uppfylla tiltekinn
almenn skilyrði. Slík úthlutun gæti
einkum verið í þágu smárra rekstr-
araðila til að gera þeim kleift að
byija. Þá fengju fleiri að spreyta
sig og þeir sem duga, gætu vaxið
áfram innan hins almenna úthlut-
unarkcrfis. Á þennan hátt fengjn
líka þeir sem fyrir væru nauðsyn-
legt aðhald og samkeppni. Þeir
gætu ekki lengnr skákað í því
skjólinu að kerfið væri lokað en
stefna ríkisstjórnarinnar veitir
einmitt lélegum rekstri slíka
kaskótry ggingu.
Jafnframt yrði heimilað að veija
nokkrum hluta af þessum 10%
heildaraflans til að greiða götu upp-
stokkunar á rekstri í einstökum
byggðarlögum og leiðrétta hag
þeirra byggðarlaga sem illa hefðu
orðið úti vegna tímabundinna erfið-
leika. Þannig skapaðist sveigjan-
leiki innan kerfisins til að stuðla
að eðlilegri byggðaþróun og koma
í veg fyrir að einstök áföll myndu
ríða atvinnuþróun á afmörkuðum
svæðum að fullu.
Nýjar stjórn-
unaraðferðir
Á undanförnum mánuðum hafa
komið fram á ráðstefnum, í blaða-
greinum og á öðrum vettvangi
margvíslegar hugmyndir og tillögur
um nýjar stjórnunaraðferðir í sjáv-
arútvegi sem tryggt gætu þjóð-
hagslega arðsemi og eðlilegan vöxt
atvinnugreinarinnar betur en kerfi
ríkisstjórnarinnar. Sjávarútvegs-
ráðherra hefur kosið að loka alla
þessa umræðu úti og koma í veg
fyrir að á næstu árum fáist reynsla
af nýjum aðferðum. Aðrir ráðherrar
virðast nú hafá samþykkt þessa
útilokunarstefnu gagnvart tilraun-
um með aðrar stjórnunaraðferðir.
í fískveiðistefnu Alþýðubanda-
lagsins er hins vegar kveðið á um
að tilraunir með nýjar stjórnunarað-
ferðir eigi að vera fastur liður í
framkvæmd fiskveiðistjórnunarinn-
ar á hveijum tíma. Ákveðnum hluta
heildaraflans á að veija til slíkra
tilrauna svo að reynsla fáist af því
hvaða hugmyndir eru raunhæfar
og hvernig hinar ýmsu tillögur um
nýjungar gefast í reynd. Þess vegna
er stjórnunartilraunum ætlaður
ákveðinn hluti þeirra 10% heildar-
aflans sem markaður er opnun og
sveigjanleika. Með slíku fyrir-
komulagi yrði tryggt að umræð-
an um stjórnun þessarar
auðlindar héldi áfram og yrði
bæði raunhæf og árangursrík.
Hinar ólíku kenningar yrðu próf-
aðar með markvissum tilraunum
og síðan yrði hægt að nýta þær
sem gæfust best.
Kerfi ríkisstjórnarinnar lokar
hins vegar á slíka þróun næstu fjög-
ur árin. Það sýnir vantrú ráðherr-
anna á eigin stefnu að þeir vilja
ekki heimila raunhæfar tilraunir
með aðrar aðferðir í fiskveiðistjórn-
un.
Stefna Alþýðubandalagsins
myndi þvert á móti skapa fijóan
jarðveg fyrir lifandi og raunhæfa
umræðu sem leitt gæti til beinna
nýjunga á vettvangi sjávarútvegs-
ins sjálfs. Hægt er að nefna tvær
tegundir af tilraunum sem stefna
Alþýðubandalagsins myndi heimila:
1. Sjálfsstjórn byggðarlaganna í
kvótaúthlutun. Einstökum byggð-
arlögum yrði beimilað að prófa
úthlutun á byggðakvótanum með
nýjum aðferðum. Þar gæti komið
til greina:
a) Samstarf sveitarstjórna á stærri
svæðum.
b) Sameiginlegur vettvangur sveit-
arstjórna, rekstraraðila, samtaka
launafólks og annarra félagssam-
taka sem myndu á félagslegum
grunni skipuleggja veiðiheimildirn-
ar í samræmi við atvinnuhagsmuni
byggðarlagsins.
c) Svæðisbundin uppboð þar sem