Morgunblaðið - 16.12.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1987
Eina aðferðin við
að tala um ekkert
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
SAMUEL BECKETT. Sögrir, leik-
rit, ljóð. Arni Ibsen þýddi. Svart
á hvítu 1987.
Það sem ástæða er til að byija á
í sambandi við þessa bók: Samuel
Beckett. Sögur, leikrit, ljóð er að
takaofan. En enginn er hatturinn.
í löngum inngangi, prýðilega
skrifuðum og ítarlegum, vegur Árni
Ibsen að því opinbera mati að Samu-
el Beckett sé fáránleikahöfundur.
Hann telur að engin ástæða sé til
að spyrða saman þá Beckett og Ion-
esco eins og svo oft hefur verið
gert. Beckett er húmoristi að mati
Ama og laus við „trúðslega og fár-
ánlega menntaskólafyndni" Ionesc-
os. Ami tekur upp eftir Beckett
yfírlýsingu: „Ég er að fjalla um
getuieysi.“ Í framhaldi af því skrifar
Ami: „Og getuleysið er reyndar það
meginstef sem gengur í gegnum öll
verkin hans, hvort heldur eru skáld-
sögur, leikrit eða ljóð. Þarna er
ekki aðeíns átt við kynferðislegt
getuleýsi, heldur og getuleysi til að'
tjá sig, til að átta sig á samhengi
hlutanna í tilverunni, til að halda
reisn. Hann er með öðrum orðum
að Qalla um málleysi, skilningsleysi
og bjargarleysi. Og þrátt fyrir allt
andstreymið og oftar en ekki nær
algera andlega og líkamlega örbirgð
er manninum lýst fagurlega og með
miklum húmor".
Það má kannski eftir þessa skarp-
legu athugun vitna til Becketts
sjálfs: „Því eina aðferðin við að tala
um ekkert er að tala um það eins
og það væri eitthvað."
Békmenntir
JennaJensdóttir
Lars-Henrik Olsen
Ferð Eiriks til Ásgarðs. Guðlaug
Richter þýddi. Erik Hjort Nielsen
myndskreytti. Mál og menning.
Reykjavík, 1987.
Efniviður í skáldsögu þessa er
sóttur í norræna goðafræði. Höfund-
ur leiðir söguhetjuna Eirík inn í hinn
ævafoma heim goða og jötna með
mögnuðum hamförum náttúrunnar.
Regnþrunginn himinn rákaður eld-
blossum leiðir athygli piltsins að því
að óvenju sterk náttúruöfl eru leyst
úr læðingi.
Einn heima (tæplega 14 ára) og
allsendis óhræddur við þrumur og
eldingar gerir Eiríkur sér grein fyrir
því að eitthvað skelfílegt er á ferð-
inni — eitthvað sem getur valdið
tortímingu og dauða. í hræðslu-
blöndnu hugarflugi Eiríks og svita
skelfingar lítur hann út um gluggann
er hann skynjar æ meiri nálægð vold-
ugra hamfaranna. Hugur hans
nemur staðar við litla húsið við skóg-
aijaðarinn. Þar búa hjón sem eru
öðru-vísi en aðrir og leggja hendur
yfir fólk. Nomahús kalla Eiríkur og
félagar hans húsið þeirra.
Þrásækin samsvörun hamfaranna
við eitthvað sem hann veit — hefur
heyrt — beinir hugsun hans að því
sem mennimir hafa enga stjóm á —
eitthvað goðkynjað, einhvern
stríðsguð sem ók vagni sínum um
himinhvolfíð í þmmuveðri — átti
stóran hamar og framleiddi þrumur
og eldingar. — „Hann hét Þór.“
Og þegar þmmuveðrinu slotar
stendur þama stór mannvera, ein-
kennilega klædd, hjá gömlUm
stríðsvagni með tveim geithöfrum
spenntum fyrir.
„Hver ert þú? spurði Eiríkur. „Þór,
svaraði maðurinn".
Samuel Beckett. Sögur, leikrit,
ljóð birtir leikritin Beðið eftir God-
ot, Allir þeir er við falli er búið,
Endatafl, Komið og farið, Ekki ég,
Svefnþulu og Ohio Impromptu. Sög-
umar em Fyrsta ástin, Sá burtrekni,
Nóg komið, Andagift dauð endemi,
Ég gafst upp fyrir fæðingu og Fé-
lagsskapur. Ljóð em íjórtán.
Ónefndar em Athugasemdir og
skýringar, Helstu æviatriði og Aðrar
þýðingar úr verkum Becketts.
Eins og Ámi Ibsen bendir á sæk-
ir Samuel Beckett margt til annarra
höfunda. Godot á til dæmis hlið-
stæðu í Helvíti Dantes og er þar
fiðlusmiður frá Flórens. Þetta leiðir
hugann að því sem oft hefur hvarfl-
að að undirrituðum við lestur verka
Becketts að hann sé meistari í því
að færa hugmyndir og orð annarra
í nýjan búning. Að þessu leyti er
Beckett eins konar túlkandi líkt og
snjall leikari. Beckett stendur vissu-
lega ekki einn að þessu leyti því að
allir miklir höfundar nýta sér og
umskapa með sínum hætti það sem
aðrir hafa skrifað. Mér kemur að
þessu leyti Jorge Luis Borges í hug
þótt hann sé að öðm leyti ólíkur
Samuel Beckett.
Eins og flestir meiriháttar leik-
ritahöfundar stendur Beckett
nálægt ljóðinu, leikrit hans má
tíðum lesa líkt og ljóð. Þetta kemur
fram í Beðið eftir Godot og enn
skýrar í Svefnþulu og Ohio Im-
promptu sem em fyrst og fremst
leikljóð.
Ljóð Becketts em sterk og auðug
og byggja mjög á bókmenntum og
minningum, vísunum í senn til
skáidverka og atvika úr lífi Beck-
etts sjálfs. Það er ekki svo auðvelt
Þannig hefst sagan um Eirík og
ferð hans með Þór til Ásgarðs — í
vagninum sem geysist af miklum
hraða beint til himins. Á leiðinni seg-
ir Þór Eiríki sköpunarsögu ásatrúar.
„í upphafi var alls ekkert. Að
minnsta kosti éngin jorð.“
Þór rekur tilkomu jötna og guða
og hvemig fyrstu æsimir, bræðumir
Óðinn, Vilji og Vé, sköpuðu jörðina
og fyrstu mennina Emblu og Ask.
Hann heldur áfram með sköpunar-
söguna á milli þess sem hann lýsir
áhyggjum sínum yfir því hvemig
komið sé fyrir ásum.
„Það er eitthvað rotið í Ásgarði."
Og Þór kennir það hinum gamla,
eineygða yflrguð, Óðni, sem einu
sinni var vitrari en allir aðrir.
„Upplausn og rotnun, þannig er
Valhöll nú og stór hluti af Ásgarði."
Jafnvel guðinn Heimdallur er orðinn
bulluskjóða eins og allir hinir. Og
nú fær Eiríkur að vita hvers vegna
Þór hefur sótt hann til jarðarinnar
er Þór segir: „Þú ert sá eini, held
ég, sem getur bjargað okkur frá yfir-
vofandi ragnarrökum."
Skemmtilegar sögur Þórs um æsi
og jötna, óeiningu þeirra og bar-
daga, eru ekkert í samanburði við
það sem Eiríkur sér og heyrir er
hann kemst í kynni við æsina sjálfa
og líf þeirra. Á leið þeirra stútar Þór
nokkrum jötnum með hamrinum
sínum, sem eldfljótt þýtur úr hendi
Þórs í höfuð jötnanna og eins og
örskot er hann í hendi Þórs á riý.
Á sléttunni við Valhöll horfir Eirík-
ur á leika sem vekja hjá honum
viðbjóð og ógleði.
Menn beijast með spjótum og höf-
uð ásamt öðrum líkamshlutum fjúka
af.
Eiríki verður hugarhægra þegar
Þór segir honum að valkyijumar sjái
um að menn verði heilir sára sinna
að kvöldi og gangi svo til orrustu
að morgni næsta dags og svo koll
af kolli.
Samuel Beckett
að lýsa þessum ljóðum, enda eru
þau ekki öll eins. Löngu ljóðin eru
til dæmis leikræn, gætu verið drög
að leikritum. Stuttu ljóðin eru ein-
föld og líka margræð. I þeim er
nógu mikið af dul hversdagsleikans
til að þau orka stundum á lesandann
eins og söngur eða slitur úr söng.
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar Frímanns-
son
Arnór Hannibalsson: Sögu-
speki, Reykjavík 1987.
Söguspeki eða heimspeki sagn-
fræðinnar fjallar um ýmsar ráðgátur,
sem spretta upp við lýsingar og skýr-
ingar sögulegra atburða. Dæmi um
slíkar spurningar eru: Er markmið
eða tilgangur í sögunni? Má rekja
staðhæfingar um heilan hóp manna
til staðhæfinga um hegðun einstakl-
inga innan hans? Geta lýsingar og
skýringar í sagnfræði verið hlutlæg-
Ekki verður Eiríki minna um þcg-
ar Þór slátrar geithöfrunum sínum
þá er þeir eru með stjúpsyni Þórs,
Ulli. Þeir sjóða hafrana og éta, en
hinn næsta morgun raðar Þór bein-
um þeirra saman, holdfyllir þau og
lífgar og haframir draga vagn Þórs
á ný. Ullur er afrendur ás og hjá
honum skyldi Eiríkur dvelja til að
auka afl sitt og áræði, áður en hann
tekst á hendur fyrsta verk sitt að
leita Iðunnar og gersemi hennar
meðal jötna en hún er nú horfin öðru
sinni og Loki ekki valdur að því nú.
Þrúður dóttir Þórs er gædd mann-
legum eiginleikum mildi og ástúðar.
Það yijar Eiríki er hún vekur máls
á útliti hans með sömu orðum og
móðir hans hafl gert. Saman eiga
þau Þrúður að ferðast til jötna, þar
sem Eiríkur á að reka erindi ásanna.
Ég hefi verið lítið eitt efins í hvem-
ig best væri að gefa nokkra innsýn
í þessa vel gerðu sögu. Ásatrúarsaga
sögð af ritleikni undir sterkum áhrif-
um frá norrænni goðatrú. Höfundur
hefur kynnt sér vel sögu æsa og jötna
svo engin spjöll em unnin á fmmatr-
iðum þar með þversögnum þótt
ævintýralegt skáldsöguformið — með
ívafí nútímans — ráði ríkjum.
Frásögnin er afar vönduð og þýð-
andi hefur verið höfundi mjög trúr
í sinni vinnu.
Hér er aðeins um fyrri hluta sög-'
unnar að ræða og ekki undmnarefni
þótt höfundur hafi þegar unnið til
verðlauna fyrir hann.
Gaman að fá söguna í kilju. Það
gerir fleirum kleift að eignast hana.
Myndir samsvara stórbrotinni
sögu.
Árni Ibsen
Hvað um til að mynda Ég vil að
ástin mín deyi:
ég vil að ástin mín deyi
og regninu rigni á kirlgugarðinn
og á mig að ganga götumar
að syrgja hana sem hélt sig elska mig
ar í sama skilningi og lýsingar og
skýringar í náttúruvísindum? Er einn
atburður merkilegri en annar í sög-
unni? Til að skýra betur, hvað átt
er við með hverri spumingu, þyrfti
að fjalla nokkuð um sum þau hug-
tök, sem koma fyrir í spumingunum.
En þetta verður að nægja.
Amór Hannibalsson, lektor við
Háskóla íslands, hefur ritað litla bók
úm söguspeki. í henni er lýst nokkr-
um helztu kenningum fræðimanna
gegnum aldimar um þetta efni. Hann
byijar á kristinni söguspeki. í henni
er lýst nokkmm helztu kenningum
fræðimanna gegnum aidimar um
þetta efni. Hann byijar á kristinni
söguspeki, rekur gnostisma og kenn-
ingar heilags Ágústínusar um
söguna og tímann, en það má segja
að kristin söguspeki rísi hæst í verk-
um hans. Því næst er vikið að
kenningum Vico, Kants, Hegels,
Marz, Collingwood og Carls Hempels
um eðli sagnfræðinnar. Nú segir
nafnalisti af þessu tæi lítið um inni-
hald bókarinnar og ólíklegt að
lesendur Morgunblaðsins kannist við
þessi nöfn nema nöfn heilags
Ágústínusar og Karls Marx.
Það er ástæða að taka eftir því að
í þessa bók vantar greinargerðir fyr-
ir skoðunum Grikkja til foma á þróun
sögunnar og fræðimanna á miðöld-
um. Vico er uppi á 17. og fram á
18. öld og heilagur Ágústínus fram
á 5. öld eftir Krist. í fyrstu köflum
bókarinnar leitast Amór við að lýsa
hvemig kristnir hugsuðir reyndu að
fella kristna kenningu saman við
hugsunarhefð Grikkja. Eitt merkasta
framlag kristninnar til sögu og
sagnaritunar var að líta svo á að í
sögunni væri markmið, sem allt
stefndi að. Ef þetta er rétt, er sagan
atburðarás með upphafí og endi og
það virðist líka felast í þessum að
sögulegir atburðir séu í marktækum
skilningi einstæðir. Fom-Grikkir litu
ekki svo á að hægt væri að líta á
sögulega atburðarás þannig, að hún
væri einstæð með upphafi og endi
heldur að einhvers konar stórfelld
hringrás væri að verki og af því leið-
ir að sömu atburðir gerast oftar en
einu sinni { sögunni.
Ég held að óhætt sé að segja, að
hin kristna skoðun sé orðin okkur
Vesturlandabúum svo í blóð borin,
að það sé okkur nokkurt átak að
hugsa um sögulega atburðarás með
öðrum hætti en hinum kristna. En
fyrir hina fyrstu fræðimenn kristn-
innar var þetta mikill vandi, því að
Grikkir voru þá, eins og þeir eru
kannski enn, merkustu hugsuðir, er
höfðu ritað og hugsað.
Það er ýmislegt fróðlegt í þessum
hluta bókarinnar, en sérkennilega
tekið til orða á stöku stað. Á einum
stað greinir Amór frá tvíhyggju
gnosta og segir að við henni hafí
ekki verið nema tvö svör. Annars
vegar meinlætalifnaður og hins veg-
ar fijálshyggja, sem í þessum
samhengi merkir: „Haga sér í sam-
ræmi við þá reglu að allt er leyfilegt."
Nú er þetta sérkennileg merking
Fyrir skáld sem telja sig kannski
of staðbundin og þess vegna ekki
nógu alþjóðleg er það huggun að
Beckett yrkir víða um Dublin, fæð-
ingarborg sína, samanber Enueg 1
og 11.
Sögur Beckettts em tómar ein-
ræður og minna mjög á suma kafla
í skáldsögum James Joyce. En þær
hafa líka viss ljóðræn einkenni.
Þessar sögur hefur Beckett látið
prenta sér þótt þær séu yfírleitt
ekki lengri en venjulegar smásögur.
En þær em þannig gerðar að þær
em í raun smáskáldsögur. I þessum
sögum er óvenjulega sterk líkamleg
nálægð og þær em síður en svo
leiðinlegar heldur lifandi í kmfningu
sinni á hinu mannlega og umhverf-
inusem er ekki alltaf nefnt á nafn.
Árni Ibsen, þýðandi Beckett-
bókar, hefur lagt sig fram við að
skila okkur Beekett á íslensku og
tekist það vel. Uni smekksatriði má
deila, einkum hvað varðar þýðingu
ljóðanna, orðalag þeirra mætti að
mínum dómi vera íslenskulegra. En
Ámi á heiður skilinn fyrir þessa
ríkulegu kynningu Becketts og nú
væntum við þess að hann láti ekki
staðar numið við að miðla okkur
enskum bókmenntum.
Arnór Hannibalsson
orðsins, en það sem er merkilegast,
er að gnostar skuli ekki hafa lesið
Aristóteles. Hefðu þeir gert það,
hefði þeim átt að vera ljóst að þetta
er röng ályktun og kolrangur skiln-
ingur á mannlegu samlífi. En Ar-
istóeles varð ekki kennivald innan
kirlq'unnar fyrr en á seinni hluta
miðalda.
í lýsingum Amórs komafyrir aft-
ur og aftur tvenn hugðarefni hans.
Annars vegar að sagan sé annað og
meira en röð orsakatengdra atburða
og hins vegar að ekki sé mögulegt
að uppgötva lögmál um söguna í
sama skilningi og um náttúruna. Það
fyrra er rök fyrir hinu seinna. Fyrra
atriðið styðst við þau rök að sagan
er samsafn mannlegra verka og þau
eru þannig, að baki þeim býr að öllu
jöfnu ásetningur eða fyrirætlun.
Menn hafa ástæður til verka, en það
er ekki sama og orsakir.
Þessi rök eru mjög umdeilanleg.
Af hveiju er það útilokað að ástæðu-
skýringar séu ein tegund orsakaskýr-
inga? Ef orsakaskýringar eru
mögulegar á verknaði, virðist líka
.mega segja það sama um sögu. Að
þessu er vikið á nokkmm stöðum í
bókinni. En það á við um það eins
og fleira að það er aldrei skipulega
rætt til neinnar hlítar. Ég held til
dæmis að Amór hefði mátt ræða
vandlega samsvaranir marxískrar
kenningar um sögulega þróun og
kristinnar, en hann víkur að þessu á
nokkrumk stöðum. Þær samsvaranir
rista mjög djúpt og eru merkilegar.
Þessi bók er ekki mikið meira en
endursagnir á kenningunum,- sem
leitazt er við að gera grein fyrir. Það
hefði bætt bókina mikið, ef höfundur
hefði reynt að fjalla svolítið um þær
ráðgátur, sem þessir kenningasmiðir
voru að glíma við. Það er mjög lítið
um röklega orðræðu um þær, sem
er alvarlegur galli á heimspekilegu
verki. Einnig hefðu beinar tilvísanir
mátt vera ítarlegri. Mér er ekki ljóst
fyrir hveija- þessi bók er gefin út,
því að almenningur getur varla notið
hennar, því hún krefst þess að les-
endur séu sæmilega handgengnir
hugmyndunum, sem lýst er.
Saga af goðum
ogjötnum
EÐLISAGNFRÆÐINNAR