Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1991, Blaðsíða 133

RITDÓMUR
137
eldgosa. Þá gætu áhrif ábúðar á gróðurfar e.t.v. varpað einhverju ljósi á
þetta, en Margrét Hallsdóttir jarðfræðingur gerði einmitt slíka rannsókn í
Hrafnkelsdal.4 I ritinu er þó ekkert vitnað í niðurstöður hennar varðandi
þessa spurningu. Aðrar mögulegar ástæður fyrir eyðingu byggðarinnar,
bæði félagslegar og efnahagslegar, eru óáþreifanlegri og þar með er erfið-
ara að eiga við þær. Af þeim vitnisburði, sem fyrir hendi er, verður ekki
séð að unnt sé að vera neitt vissari um að ástæður fyrir samdrætti byggð-
arinnar í Hrafnkelsdal hafi verið félagslegar eins og Sveinbjörn hallast að,
en að þær hafi t.d. verið náttúrufarslegs eðlis. Samanburður byggðar á
Islandi við örlög byggðarinnar á Grænlandi er athyglisverður, þ.e. að fisk-
veiðar, sem ekki var sami aðgangur að á Grænlandi, hafi bjargað byggðinni
á Islandi í kreppu landbúnaðarins á 15. öld. Ég velti fyrir mér svipuðum
atriðum í hugleiðingum mínum um þróun afdalabyggðarinnar í Skaga-
firði.5 Það má hugsa sér að þetta skýri að nokkru þá tímabundnu byggða-
eyðingu sem virðist hafa átt sér stað víða á Islandi á 15. öld. Þetta skýrir
þó ekki samdráttinn í Hrafnkelsdal og víðar fyrir 1158. Sú staðhæfing að
þetta hafi gerst á 10. öld (bls. 95) er óskiljanleg. Allt sem við vitum er að
það gerðist einhvern tíma fyrir 1158.
Ritið er skrifað á lipru máli og virðist reynt að höfða til áhugamannsins,
sem ekkert veit um fornleifafræði (sbr. hugleiðingarnar um hvað fornleifa-
fræði og stratigrafía séu). Það er þó að mörgu leyti óaðgengilegt fyrir hann,
of margt er óljóst og of mörgu ósvarað, eins og t.d. „vitnisburður fornleifa
hefur að mörgu leyti mjög þröng takmörk, og það er mjög bagalegt hvað
varðar grafir og legstaði", og af hverju láta heiðnar grafir „einungis óbeint
í ljós hið eiginlega landnámsferli" (bls. 94)? Þá má spyrja af hverju annars
vegar er talið hæpið að útskýra samdrátt byggðarinnar á 10. öld (?) með
snöggri rýrnun landgæða (bls. 95), þegar hins vegar er talið að gosið árið
1477 hafi lagt byggð í auðn í Hrafnkelsdal og víðar (bls. 100). Ósamræmi
af þessu tagi og óskýr texti valda því að lesandinn er ekki alltaf viss um
hverjar endanlegar niðurstöður höfundar eru. Þar er enska samantektin
sýnu markvissari og ýmislegt staðhæft þar sem ekki virðist vera gert í
íslenska textanum, eins og t.d. það að tóftir sem liggja lægra yfir sjávarmáli
bæði á íslandi og Grænlandi séu eftir bæi, en þær sem liggja hærra eftir
sel (bls. 107).
Rannsókn sú sem hér um ræðir er mjög nákvæm úttekt á öllum þeim
heimildum sem til eru um byggð í Hrafnkelsdal og á Brúardölum. Auk
þess að leiða í ljós byggðaleifar sem lítið sem ekkert var vitað um áður,
hefur höfundur kallað á endurmat á því áliti sumra fyrri fræðimanna um
Hrafnkels sögu að höfundur hennar hafi ekki verið kunnugur staðháttum
í dalnum. Það er mikill fengur að þessari útgáfu og hún sýnir einkar vel