Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1991, Blaðsíða 28

32
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
(f. 1756, d. 1839), sonur séra Snorra og afi Ástríðar, sem einnig var „smiður
mikill á tré og málma," hafi unnið þar að, en hann bjó mestan sinn búskap
á Húsafelli.136 Þess verður þó enn að geta að Guðmundur (f. 1794, d.
1873),137 sonur Jakobs og föðurbróðir gefandans var sérstaklega orðaður
við rokkasmíðar.138 Bjó hann á Reykjum í Ölfusi 1824-1837, en síðan lengst
af á Seltjarnarnesi og Álftanesi.139 Síður er þó rokkurinn eftir Guðmund,
því að ætla verður fremur en hið gagnstæða að Ástríður hefði vitað ef hann
hefði smíðað rokkinn.140 Til er standrokkur sem Guðmundur Jakobsson á
að hafa smíðað á árunum 1833-1840, varðveittur í Byggðasafni Árnesinga
á Selfossi (sjá 15. mynd).141
í því safni er einnig rauðmálaður spunarokkur með hliðarhjóli, skráður
þar sem skotrokkur; mun hann hafa komið til safnsins á árunum um 1970-
1980 og var honum eitthvað gert til góða eftir það, meðal annars hresst
upp á málninguna á honum (17. mynd).142 Fylgir honum sú saga að kaup-
mannsfrú í Stykkishólmi hafi fengið hann erlendis frá, einna helst frá Nor-
egi, árið 1811, en hundrað árum síðar hafi nafngreind kona til heimilis í
Reykjavík, Ólöf Helgadóttir, þá háöldruð, gefið hann Ragnhildi Gísladóttur
á Loftsstöðum í Gaulverjabæjarhreppi, en úr búi hennar kom hann til
safnsins. Virðist þessi uppruni rokksins vel staðfestur.143 Um rokkinn segir
jafnframt að aldrei hafi verið spunnið á hann á Loftsstöðum svo vitað sé.144
Annar rokkur með þessu lagi, einnig rauðmálaður, kom til Byggðasafns
Árnesinga 1955 frá Magnúsi Hannessyni bónda á Hólum í Stokkseyrar-
hreppi. Rokkurinn er íslenskur, smíðaður á árunum 1918-1922 eftir skot-
rokknum frá Loftsstöðum af Guðbrandi Kristni Þorsteinssyni (f. 1879, d.
1948) sem þá bjó í Vallarhjáleigu í sama hreppi.145 Ekki hefur höfundur átt
þess kost að skoða rokk þennan.
Auk ofangreindra fjögurra skotrokka - samkvæmt yfirfærðri merkingu
heitisins - hefur höfundur fregnir af tíu rokkum með hliðarhjólum í söfn-
um hér á landi og hefur kynnt sér fjóra þeirra af eigin raun eða af myndum,
en orðið sér úti um heimildir um þá alla eftir því sem tök voru á. Af
þessum tíu eru tveir í Þjóðminjasafni,146 einn í Minjasafni Austurlands á
Egilsstöðum, einn í Minjasafninu á Burstarfelli,147 fimm í Byggðasafni Vest-
fjarða á Isafirði og einn í Byggðasafni Rangæinga í Skógum; síðast nefndi
rokkurinn er danskur og mun ekki hafa verið notaður við spuna hér á
landi.148 Hér er ekki talinn rokkur frá Dalane Folkemuseum í Noregi í sérsafni
í Þjóðminjasafni Islands, Norska safninu sem svo er nefnt, gjöf til safnsins
frá norskum söfnum 1950. Á hann að vera dæmigerður fyrir norska rokka
sem að því er segir í safnskrá gengu undir nafninu Islands rokk vegna þess
að verksmiðja í Egersund hafði selt rokka af þessu tagi „hundruðum saman
til íslands."149