Lögrétta - 01.03.1932, Blaðsíða 31

173
LÖGRJETTA
174
einangra elektrónin og þar með var gerð sú
uppgötvun, að elektrónin höfðu ákveðið lag.
Menn hugsuðu sjer þetta elektrón næstum
því eins og sjerstakan alheim, en ekki eins
og ögn af föstu efni. Sömu árin fundu
menn radioáhrifin (radioactivity) og þau
hafa ef til vill meira en nokkuð annað orð-
ið til þess, að opinbera leyndardóma atóms-
ins og innviði þess efnis, sem alheimurinn
er bygður úr. Aldamótaárið var svo sett
fram kvantkenningin á grundvelli hinna
snjöllu rannsókna Plancks í Berlín. Menn
hafa ekki ennþá hagnýtt sjer þessa kenn-
ingu til fulls, en hún hefur, að minsta
kosti í svipinn, gert determinismann út-
lægan úr eðlisfræðinni. Nú sem stendur
blasir við okkur heimsmynd, þar sem ráð-
andi eru alt önnur öfl, en þau þurru vjel-
rænu lögmál, sem forfeður okkar gerðu sjer
í hugarlund.
í lok tímabilsins kom svo Einstein með
afstæðiskenningu sína. Hún kipti burt und-
an fótum okkar þeim hlutlæga grundvelli,
sem við höfðum unnið svo lengi á. En
þessi uppgötvun hefur ef til vill valdið því
meira en nokkuð annað, að eðlisfræðin er
hætt að vera skiljanleg almenningi, jafn-
framt því, sem hún hefur orðið miklu
merkilegri en áður í augum náttúrufræð-
ingsins og heimspekingsins.
Á þessum sama áratug, sem nefndur var,
birtist einnig annað fyrirbrigði, geimgeisl-
arnir (cosmic rays), sem eru ekki ennþá
fullrannsakaðir. Geimgeislarnir koma til
okkar sem boðberar frá dýpstu djúpum al-
heimsins og eftir því, sem helst verður
sjeð, er það boðskapur þeirra, að eftir því
sem eðlisfræði og efnafræði er nú rekin
hjer á jörðinni, sjeu þessar fræðigreinar
ennþá aðeins í útjaðri miklu viðáttumeira
sviðs, en þau fást enn við. Eðlisfræði og
efnafræði alheimsins virðist vera óendan-
lega miklu umfangsmeiri, en við höfum
hingað til gert okkur í hugarlund, jafnvel
í djörfustu draumum okkar ög geimgeisl-
arnir færa okkur fregnir af ástandi í óra-
fjarlægðum alheimsins.
En hversu lítil sem þekking okkar kann
að vera, held jeg að heimilt sje að álíta, að
vísindi nútímans hafi að vissu leyti útsýn
um alheiminn heimsendanna milli, svo að
segja frá stærsta til minsta hluta þess, frá
hringþokunum til elektróna og prótóna.
Það er trú okkar, að auk alheimsins sjálfs,
sje ekkert til stærra en hringþokumar. Og
að því er við vitum best, er ekki til neitt
varanlegt form efnisins, sem er minna en
elektrónin.
Þá kemur það undursamlegasta: hvert
sem við beinum sjónum okkar getum við
ekki lengur skýrt stærsta eða smæsta fyrir-
brigði alheimsins á vjelrænan hátt eins og
forfeður okkar gerðu. Ef við athugum ann-
an „endann“, það minsta sem við þekkjum,
elektrónið, þá sjáum við, að það er hvorki
föst ögn nje rafhleðsla, það er einskonar
bylgjuknippi. Ef finna ætti eitthvað til
þess að líkja því við, þá verður því ekki
líkt við neinn efniskendan hlut, heldur við
einskonar storm á hafinu, hóp af bylgjum,
sem hreyfast á ákveðinn hátt og ákveða
svo, vegna hreyfinga sinna, allar þær mynd-
ir, sem það efni birtist í, sem það getur
gripið. Efnishyggjumaðurinn spyr þá und-
ir eins: í hverju eru þessar bylgjur? og
svarið er: Bylgjur í engu, því síðan afstæð-
iskenningin sannaði það, að enginn ljós-
vaki er til, hafa horfið úr sögunni öll efni,
sem við þekkjum, og komist gætu í bylgju-
hreyfingu og bylgjurnar verður því ein-
ungis að skilja sem stærðrænar bylgjur. Þær
eru svo að segja huglæg en ekki efnisleg
fyrirbrigði. Þessum bylgjum verður lýst á
stærðfræðilegan hátt, en óðar en reyna á að
lýsa þeim sem efnislegum bylgjum, förum
við á kaf í meiningarlausar mótsetningar.
Á svipaðan hátt er ástatt um rafmagnið.
Jeg held að nú á dögum verði menn að
hugsa sjer rafmagnið á stærðfræðilegan
hátt. Það var venja að líta á öll náttúru-
fyrirbrigði sem afleiðingar af orku. Ein-
stein hefur bannfært orkuna úr náttúrunni.
Við trúum því ekki lengur, að slík orka
sje til. Agnir og stærri hlutar fara eftir
brautum, sem eru ákveðnar af öðru en
orku, sem sje af beygju alheimsins og ef
við reynum að rannsaka það, hvað þessi
beygja alheimsins táknar, þá verður því